کتاب : « تصوف و عرفان از دیدگاه علمای متاخر شیعه»(1) - علیرضا عرب

کتاب : " تصوف و عرفان از دیدگاه علمای متأخر شیعه - علیرضا عرب(قسمت اول)
                         تصوّف و عرفان از دیدگاه علماى متأخّر شیعه    تألیف : علیرضا عرب                                 تصوّف و عرفان از دیدگاه علماى متأخّر شیعه تألیف: علیرضا عرب ناشر: ضامن آهو نشانى: مشهد، میدان شهداء، مجتمع تجارى توحید تلفن: 7 ـ 2235676 ـ 0511 چاپ اوّل: مشهد، 1388 شمارگان: 1500 نسخه چاپ: میثاق صحافى: فارسیان قیمت: 6000 تومان شابک:   6 ـ 60 ـ 7824 ـ 964 ـ 978 ISBN: 978 - 964 - 7824 - 60 - 6             فهرست مطالب   مقدّمه··· پانزده فصل اوّل··· 1 بررسى نسبت تصوّف و عرفان··· 1 فصل دوم··· 57 اصطلاحات و واژه‏هاى صوفیانه ـ عرفانى در آثار امام خمینى··· 57           1. اصحاب قلوب و ارباب قلوب··· 60           2. اهل معرفت و مسلک اهل معرفت··· 64           3. اهل‏اللّه‏··· 65           4. اولیا··· 66           5. عرفاى شامخین··· 68 فصل سوم··· 69 جهله اهل تصوّف و غفله اهل ظاهر و محمّدیون··· 69      جهله اهل تصوّف··· 71      غفله اهل ظاهر··· 83           انتقاد از شریعتى‏هاى صرف··· 83           منع‏کنندگان از آداب باطنیّه··· 84           علوم رسمى، حجاب‏اند··· 84           مغروران به علم··· 87           اصل و فرع، وسیله و هدف··· 88           فقه حکومتى هم مقدّمه عرفان است··· 90           نماز فقهى و نماز اهل معرفت··· 90           عبادت‏هاى قالبیه شرعیه، کى نتیجه مى‏دهد؟··· 91           شیطان، اهل ظاهر را در بند ظواهر نگاه مى‏دارد··· 91           راه وصول به اسرار نماز، اتّکاى صرف به شریعت نیست··· 92           تحجّر بر ظاهر شریعت، مایه خمود است··· 93           تقبیح علم بى‏عرفان و دفاع از عارفان··· 93           تأسّف بر برزخ اهل دانش··· 96           هشدار امام صادق(ع) به مجتهدین و فقها··· 97           سرگرمى به مقام أَلأَحْوَطُ فَالْأَحْوَط··· 101           توجّه زیاد به احکام فقهى ظاهرى آدمى را از توحید باز مى‏دارد··· 103           با این عقل و علوم اکتسابى آن، نمى‏توان به خدا رسید··· 105      محمّدیون··· 106 فصل چهارم··· 111 طریقت و معارف اهل تصوّف‏وعرفان منبعث از قرآن، سنّت و عترت است··· 111      تصوّف و عرفان، ریشه در قرآن و سنّت و عترت دارد··· 119           اهل بیت(ع) سرچشمه تصوّف و عرفانند··· 119           اقوال اولیا، مطابق با قرآن و سنّت است··· 123           آیات و روایات، غالبا به حالات سالکان و عارفان اشاره کرده‏اند··· 135           عناوینى دیگر براى تحقیق بیشتر··· 136      زبان قرآن و امامان و سالکان طریقت، یکى است··· 137 فصل پنجم··· 143 احوال و مقامات اکابر و بزرگان طریقت تصوّف و عرفان و لزوم تبعیّت و پیروى از ایشان··· 143      احوال و مقامات بزرگان طریقت تصوّف و عرفان··· 147           دیگـران هم به‏تبـع رسول‏خدا(ص) مى‏توانند به‏مقام خاتمیّت دست           یابند··· 147           بیان مقام کمّل اهل‏اللّه‏··· 148           ذکر حق، غایت آمال کاملان و اولیا و عرفا است··· 149           وصول به هر سه فتح براى همگان ممکن است··· 150           اهل‏اللّه‏ و اولیا به کفر و زندقه، متّهم هستند··· 150           عشق و محبّت به اولیاى الهى و ستایش آنها عشق به خدا و ستایش           اوست··· 151           قلوب بزرگان طریقت تصوّف و عرفان··· 152           آیا احترام مریدان به مشایخ طریقت، شرک و کفر است؟··· 152           اولیا و اهل معارف و کیفیّت نزول قرآن··· 154           ستایش از مقام ارجمند پیران طریقت و سالکان راه هدایت··· 154           سالکان طریقت، مقدّسان و وارستگان و مخلصانند··· 155           انکار مقامات اهل معرفت، مانع ترقّیات روحیّه است··· 156           اولیا و کمّل از اولیاى محمّدیین، چه مقامى دارند؟··· 159           مشایخ طریقت، سرمایه سعادت انسان‏هایند··· 161      لزوم و وجوب تبعیّت‏و پیروى از مشایخ تصوّف و عرفان··· 164           نباید مقامات اولیا را انکار کرد، باید تسلیم امر آنها بود··· 164           امام خمینى، از جان و دل، صاحب مقامات را طالب است··· 167           رجوع به انسان کامل، رجوع به اللّه‏ است··· 168           نمونه‏اى از قدرت اولیا··· 170           باید از مردان راه، هدایت طلبیم··· 171           طریقت تصوّف و عرفان طریقه‏اى فطرى است··· 172           توصیه به‏معاشرت با مشایخ تصوّف و عرفان··· 172           اسلام بهترین راه خداشناسى را رها نمى‏کند··· 174           وجوب اطاعت از اوامر مشایخ طریقت··· 175 فصل ششم··· 177 دفاع از بزرگان تصوّف و عرفان و شماتت مخالفان··· 177      توصیف سالکان طریقت تصوّف و عرفان و دفاع از آنها··· 179           تجلیل از اهل تصوّف و عرفان، به‏دلیل آنکه اهل مشاهده‏اند··· 179           اگر کسى عرفان به حق پیدا نکند کافر است··· 181           تصوّف، تنها طریقه عملى وصول به عرفان··· 182           مشرب عرفاى شامخین، از همه مسلک‏ها با توحید، مطابق‏تر است··· 183           تجلیل و ستایش از شخصیّت و منش درویشى··· 184           اعتقاد به وجوب طرح تعبیرات صوفیانه ـ عرفانى در جامعه··· 184           فقط اهل تصوّف و عرفان مى‏توانند قطع علاقه از غیرحق کنند··· 185           هدف عمده امام در این تفسیرها··· 186           اوج تجلّى ایثار،در شخصیّت سالکان تصوّف و عرفان متجلّى است··· 186           عارفان، مفسّران واقعى کتاب خدا··· 187           اهل طریقت تصوّف‏وعرفان را تکفیر نکنید،حرف آنها را بفهمید!··· 188           اگر درد اهل تصوّف و عرفان فهمیده شود، عنادها از بین مى‏رود··· 188           درهاى رحمت الهى در اختیار عارفان است··· 189           علم حقیقى کدام نوع از علم است؟··· 190           مولانا از ملاّصدرا و ابن‏سینا، بالاتر است··· 190           قاضى نوراللّه‏ شوشترى و تصوّف··· 191           الف ـ تجلیل از تصوّف و سالکان آن··· 191           ب ـ بزرگان طریقت تصوّف و عرفان، فلاسفه حقیقى هستند··· 193           ج ـ طریقت تصوّف‏وعرفان از ائمّه‏اطهار(ع)،سرچشمه‏گرفته است··· 193           د ـ بزرگان شیعه دو گروه‏اند: علما و عرفا··· 194           طریقت تصوّف، طریقه معرفت نفس است نه تقویت نفس··· 194           صحّت و کارایى طریقت‏تصوّف‏وعرفان از دیدگاه‏مرحوم مطهّرى··· 201           سیّد مهدى بحرالعلوم و تصوّف··· 207           سخنى در باب روایات و اخبار مدح و ذمّ صوفیّه··· 208           الف ـ مذمّت ائمّه(ع)، شامل حال کیست؟··· 209           ب ـ اخبار مدح و ذمّ تصوّف··· 209           پ ـ روایات ائمّه اطهار(ع) در ذمّ تصوّف··· 215           استناد علاّمه طهرانى به کلام قطب سلسله نعمت‏اللّهى··· 217           مى‏توان براى اهل طریقت تصوّف و عرفان هم وقف کرد··· 218           علماى اعلام اسلام، اهل تصوّف و عرفان بوده‏اند··· 219           براى دعوت خواص به تصوّف و عرفان بایداز روش "سخن در           سخن"استفاده‏کرد··· 222           همه باید قدم در طریقت بگذارند··· 222           آیت‏اللّه‏ کشمیرى: اصلاً نمى‏دانند صوفى چیست!··· 223           تبعات سنگین ظلم به سالکان طریقت تصوّف و عرفان··· 224           سالکان طریقت، اشتغال دایمى به والاترین عبادت را دارند··· 225           شگفتـى علاّمه طهرانى از عظمـت سیره و حالات و مقامات یک           درویش··· 226           فقط فانیان فى ذات‏اللّه‏ از حقایق و تأویل قرآن باخبرند··· 233           خروش سالکان طریقت، نغمه بلبلان بهشتى است··· 235           نفى همه سالکان طریقت تصوّف و عرفان، از بى‏بصیرتى است··· 236           سالکان طریقت، ناشران توحید حقیقى··· 236           سالکان طریقت تصوّف و عرفان، صاحبان سه عرّابه قوى··· 237           هضم سخن عرفا، کار هرکسى نیست. مردى صوفى را مى‏طلبد··· 238           پسرم! مقامات عارفان را انکار نکن!··· 239           نباید از صوفیّه فرار کرد··· 240           مطالب عرفا و صوفیّه فوق برهان است··· 241           سالکان طریقت تصوّف و عرفان، تقریرکنندگان مطالب عرفانى··· 242           کسى‏که قدم در طریقت نگذارد، انسان واقعى نیست··· 243           دارایى مهم است، نه دانایى··· 244           اهل تصوّف و عرفان از ما و ما از اهل تصوّف و عرفانیم··· 246           نظرات حاج شیخ حسنعلى نخودکى اصفهانى راجع به‏تصوّف و عرفان و           مشایخ آن··· 248                الف ـ سعى کنید به فرد کاملى برسید··· 248                ب ـ تصوّف طریقه همه انبیا و اولیا است··· 248                ج ـ شیعیان در همان عصر على(ع)، خود را صوفى نامیدند··· 252                د ـ هر فرد مسلمان باید به قطب وقت، سر بسپرد··· 252                ه ـ دین حقّه اسلام، از طریق بیعت با اقطاب تصوّف و عرفان در                وجود مسلمان، ریشه مى‏گیرد··· 253                و ـ تصوّف دو نوع است: تصوّف حقیقى و تصوّف بیگانگان··· 255                ز ـ دعاى ائمّه‏اطهار(ع) در حقّ کسى که با اقطاب و مشایخ تصوّف و                عرفان بیعت مى‏کند··· 256           سالکان طریقت تصوّف و عرفان در دیگر آراى امام خمینى··· 256      ب ـ توصیف مخالفان اهل تصوّف و عرفان و شماتت آنها··· 259           فقط قلوب قاسیه، مقامات اصحاب عرفان و فناى آنها در ذات حق را          نمى‏پذیرند··· 259           طعنه مرحوم شاه‏آبادى ـ شیخ طریقتى امام خمینى ـ به مقدّس‏نماها··· 260           علّت تعطیل تفسیر ایشان··· 260           چه کسانى به اهل تصوّف و عرفان و معارف آنها حمله مى‏کنند؟··· 261           دین فطرى، دین حفظى··· 262           اشکالاتى که بر اهل عرفان وارد مى‏کنند، از عدم توجّه دقیق است··· 263           غیر از اهل تصوّف و عرفان، دیگران در حجاب اکبر اسیرند··· 264 فصل هفتم··· 267 امام خمینى و استادان حوزوى عرفان و تصوّف، معارف و طریقه سلوک خود را از مشایخ تصوّف و عرفان اخذ کرده‏اند··· 267           زبان و روش علمى امام خمینى در عرفان نظرى··· 270           حوزویانى که در اوج کمال علمى بودند از تعبیرات اهل تصوّف و عرفان           استفاده مى‏کردند··· 271           استادان حوزه، آثار اهل تصوّف و عرفان را تحصیل و تدریس           مى‏کرده‏اند و مى‏کنند··· 272           امام خمینى، معارف عرفانى خود را از اهل تصوّف و عرفان گرفته           است··· 273           متأخّرانى که شهرت صوفى ندارند، هرچه دارند از بزرگان تصوّف و           عرفان دارند··· 274           آراى عرفانى امام‏خمینى،مبتنى‏بر نوشتارهاى بزرگان تصوّف و عرفان           است··· 275           منبع اصلى برداشت‏ها و استنباط‏هاى عرفانى امام خمینى··· 276           آقاى شاه‏آبادى آثارجاودان بزرگان اهل تصوّف و عرفان را درس           مى‏داده است··· 276           امام خمینى، حواشى نفیسى بر فصوص‏الحکم دارد··· 277           امام خمینى، در مکتب عرفان و تصوّف اسرارنویسى را فراگرفته           است··· 278           و امّا ملاّصدرا، فیلسوف بزرگ شیعى··· 279                الف ـ منزلت و عظمت ابن عربى از دید ملاّصدرا··· 279                ب ـ ملاّصدرا در مقابل ابن عربى··· 280                ج ـ ملاّصدرا و ابن‏عربى از دیدگاه آیت‏اللّه‏ سیّد على آقا قاضى و                علاّمه طباطبایى··· 280                د ـ انتقاد امام خمینى از ملاّصدرا به‏خاطر آنکه خلاف اهل تصوّف                قلم زده است··· 281                ه ـ ملاّصدرا، وام‏دار بزرگان و مشایخ تصوّف و عرفان··· 282                و ـ ملاّصدرا، از بزرگان تصوّف و عرفان، در خلق آثار بزرگش                تبعیّت کرده است··· 283                ز ـ اساسـا خود ملاّصدرا هم، اهل طریقت تصوّف و عرفان بوده                است··· 283           نظر امام‏خمینى راجع به اهل تصوّف و عرفان و وابستگى ایشان به           آنها··· 285                الف ـ آقاى شاه‏آبادى، مریدانى داشته است··· 285                ب ـ فقط اهل تصوّف و عرفان، نام "فقیر" بر خود نهاده‏اند··· 286                ج ـ تصوّف، تنها طریقه عملى وصول به عرفان··· 287           کتاب مصبـاح الأنس سومین کتاب درسـى ـ عرفانى‏حوزه‏هاى علمیّه           است··· 288           عرفان و تصوّف در حوزه‏هاى علمیّه قدیم··· 288           حوزه‏هاى علمیّه، بدون عرفان، سرگشته و گم‏گشته‏اند··· 289           استادان ولایى حوزه‏هاى علمیه، باید زیاد شوند··· 290           انتظار مردم از حوزه‏هاى علمیّه چیست؟··· 290           استاد حسن‏زاده‏آملى، خوشه‏چین خرمن اهل تصوّف و عرفان··· 294           اشتغال به علوم دینیّه، اگر توأم با عرفان نباشد، فقط یک حرفه           است··· 295 فصل هشتم··· 297 طریقه شوشتریّه··· 297           داستان زایش و پیدایش··· 299           ملاّقلى جولا  کیست؟··· 301           مشایخ این طریقه··· 302           نسبت این طریقه با طریقت تصوّف و عرفان··· 303                     آیت‏اللّه‏ سیّدعلى آقاى قاضى··· 303                     علاّمه طباطبایى··· 312                     سیّد هاشم حّداد··· 316                     آیت‏اللّه‏ سیّد محمّدحسین حسینى طهرانى··· 323                     آیت‏اللّه‏ سیّد عبدالکریم کشمیرى··· 333           مشاهیر و بزرگان حوزه، و طریقه شوشتریّه··· 338           نتیجه··· 341 ضمیمه··· 343 علماى معاصر شیعه و سلسله نعمت‏اللّهى گنابادى··· 343           سلسلـه نعمت‏اللّهى گنابادى، سلسله‏اى شیعى و مورد تأیید امام خمینى و           بزرگان حوزه··· 346                منشأ این سلسله و نام‏هاى آن تا امروز··· 347                شیخ معروف کرخى··· 348                ملاّ سلطانعلى، عارفى مسلمان و از علماى طراز اوّل اسلام و طریقه او،                طریقه‏اى عرفانى است··· 349                منظور امام خمینى از ملاّ سلطانعلى کیست؟··· 350                صوفیان دیروز، صوفیان امروز··· 350                صوفیان هشت امامى!··· 353                اشارات امام خمینى به اصول سلسله نعمت‏اللّهى گنابادى در                آثارش··· 355                     الف ـ رعایت کامل شریعت··· 356                     ب ـ ذکر قلبى··· 357           سلسله نعمت‏اللّهى گنابادى و علوم رسمى و معارف الهیّه··· 362           1. مرحوم حاج ملاّ سلطانمحمّد گنابادى، "سلطان‏علیشاه"··· 363           2. مرحوم شیخ اسداللّه‏ ایزدگشسب "درویش ناصرعلى"··· 364                امّ السّلاسل··· 365                امام‏خمینى و شأن معنوى اقطاب این سلسله··· 365           نظر مرحوم مطهّرى در احتیـاج به مرشـد و مربّى و انحصـار آن           به‏متصوّفه··· 366           عظمت علمى و عرفانى مرحوم سلطان‏علیشاه و تفسیر قرآن وى از نظر           علاّمه حسن‏زاده آملى··· 368           دفاع حاج شیخ حسنعلى نخودکى اصفهانى از درویش گنابادى··· 370           روابط اقطاب سلسله نعمت‏اللّهى گنابادى با علماى اعلام··· 371                الف ـ حاج ملاّ سلطان‏محمّد گنابادى··· 372                ب ـ حاج شیخ محمّدحسن بیچاره بیدختى ملقّب به                صالح‏علیشاه··· 374                ج ـ حاج سلطان‏حسین تابنده گنابادى ملقّب به رضاعلیشاه··· 374           ملاقات با امام خمینى··· 376           آیت‏اللّه‏ علاّمه ابوالحسن شعرانى و بزرگان سلسله نعمت‏اللّهى           گنابادى··· 377           استاد محمّدتقى جعفرى و تلمّذ مثنوى··· 378 کتابنامه··· 381               مقدّمه     به‏نام‏آنکه جان‏رافکرت‏آموخت  چراغ دل به نور جان برافروخت   از دوران نوجوانى هرگاه به مطالعات عرفانى روى مى‏آوردم، به‏ویژه آن‏گاه که به مطالعه تاریخ تصوّف و عرفان در اسلام مى‏پرداختم، همواره با یک تناقض حل ناشدنى مواجه مى‏شدم: از سویى مى‏دیدم که گروهى به مدح عرفان و عارفان و ذمّ تصوّف و صوفیان پرداخته و تلاش مى‏کنند با تمسّک به چند روایت که صحّت آنها کاملاً محلّ تردید است و با دستاویز قراردادن طریقه خاصّ عرفانى که مى‏توان آن را "طریقه شوشتریّه" نامید، دیوارى فرضى میان عرفان و عارفان از سویى و تصوّف و صوفیان از سوى دیگر بسازند. و به‏وضوح مى‏دیدم که اینان تلاش مى‏کنند حتّى بزرگان طریقه تصوّف و عرفان مانند: ابن‏عربى، مولوى، حافظ و سعدى را که خود در آثارشان به صوفى و درویش‏بودن خود اعتراف و تصریح دارند، عارف جلوه دهند نه صوفى و درویش. امّا از سوى دیگر مى‏دیدم که عرفاى طریقه شوشتریّه و نیز حوزویان منصف اهل عرفان، در آثار خود، تفاوتى جدّى میان عرفان و تصوّف مطرح نمى‏کنند و اگر نقدى دارند بر عملکرد برخى صوفیان غیرمتشرّع است و همان‏ها اکثریّت متشرّع اهل تصوّف و عرفان را به دیده احترام و تقدیس مى‏نگرند. در رأس این علماى بزرگ معاصر و اهل عرفان در حوزه‏هاى علمیّه عراق و ایران که در طریقه شوشتریّه ــ طریقه منسوب به مرحوم آیت‏اللّه‏ سیّدعلى شوشترى ــ هستند، مرحوم امام خمینى قرار دارد که آثارش مشحون از مدح تصوّف و صوفیان متشرّع است. این نکات در ذهن این‏جانب بود تا اینکه زمستان سال 1384 شمسى از راه رسید و برخى از حامیان طیف فکرى یاد شده در بالا، به اشاره و دستور برخى از علماى تصوّف و عرفان، و حمایت بعضى از قدرت‏مداران به انجام اعمالى جدّى ضدّ مجالس فقرى و عرفانى مبادرت کردند و چون در این وقایع جهل بسیارى از مهاجمان نسبت به حقیقت تصوّف و عرفان آشکار بود، تصمیم به تحقیق و نوشتن کتابى گرفتم که روشنگر رأى و نظر علماى راستین تاریخ معاصر تشیّع در باب طریقه تصوّف و عرفان و بزرگان آن باشد. ماحصل این تحقیق گسترده، کتابى است که در پیش روى شماست. در این کتاب تلاش شده تا نشان داده شود که از دیدگاه علماى اندیشمند و راستین تاریخ تشیّع، از سویى هیچ تفاوتى میان تصوّف و عرفان، و صوفیان حقّه و عارفان نیست و از سوى دیگر طریقه تصوّف و عرفان، مغز دین است و البتّه دین هیچ‏کس با رعایت شریعت بدون طریقت، کامل نمى‏شود. علیرضا عرب 21/3/1388  تهران                      فصل اوّل   بررسى نسبت تصوّف و عرفان               متأسّفانه در سده‏هاى اخیر، به‏ویژه در سال‏هاى پس از انقلاب، عدّه‏اى تلاش‏هاى زیادى کرده و مى‏کنند تا در نظر عامه مردم ــ که کمتر اهل پژوهش و مطالعه‏اند ــ این‏گونه وانمود کنند که عرفان چیزى جدا از تصوّف و عارفان، گروهى جدا از صوفیان‏اند، امّا بر اهل تحقیق و پژوهش پوشیده نیست که چنین فاصله‏اى واقعا بین عرفان و تصوّف وجود ندارد. اگرچه به‏طور دقیق نمى‏توان مشخّص نمود که چه شخصى، و در چه تاریخى، واژه‏هاى عرفان و عارف را، به‏کار برده و تبدیل به یک اصطلاح کرده است، امّا هیچ گونه شکّى نمى‏توان در این زمینه داشت که خود اهل تصوّف و عرفان این دو واژه را در فرمایشات و آثار خود، اصطلاح کرده‏اند. تعاریف متفاوتى از دو واژه تصوّف و عرفان گفته شده است که اخذ هریک از آنها نسبت ویژه‏اى میان این دو واژه برقرار مى‏کند، امّا در مجموع و طبق یک تعریف صحیح، مى‏توان گفت تصوّف راه و طریقتى است که به عرفان الهى مى‏انجامد. بنابراین، عرفان راه نیست، بلکه نتیجه طى طریق تصوّف و سلوک الى‏اللّه‏ است؛ ولى چون در زمانه ما عرفان، معناى اصطلاحى ویژه‏اى یافته و کسانى براى حذف نام تصوّف آن را معادل تصوّف به‏کار مى‏برند، ما در این کتاب تلاش مى‏کنیم تا از منظر علماى معاصر شیعه این مطلب را تبیین نماییم که این واژه عرفانِ متداول و رایج فعلى، همان تصوّف است و تمایزى میان آنها نبوده است. در تاریخ اسلام هرگز طریقه‏اى به‏نام طریقه عرفان وجود نداشته و از ابتدا و از عصر خود ائمّه اطهار(ع) طریقه معنوى اسلام به‏نام طریقه تصوّف خوانده شده است. در تأیید این کلام مى‏توان به نوشته‏هاى دو متن قدیمى از بزرگان علماى حوزه‏هاى علمیّه استناد کرد. مرحوم عبدالرّزاق لاهیجى که از متکلّمان بزرگ شیعه و از شارحان مهم کتاب تجرید الاعتقاد خواجه نصیرالدّین طوسى است؛ در کتاب خویش، گوهر مراد در تقسیم‏بندى گروه‏هاى فکرى مسلمین از سه گروه یاد مى‏کند: 1. متکلّمین؛ 2. حکما؛ 3. صوفیّه. سپس مى‏نویسد دو گروه اوّل، اهل ظاهر و گروه سوم اهل باطن‏اند. غایت روش دو گروه نخست، دستیابى به علم و غایت روش صوفیّه، رسیدن به عین‏الیقین است. مرحوم مجلسى دوم، صاحب کتاب بحارالانوار هم در پاسخ به نامه شخصى به‏نام ملاّ خلیل قزوینى که از وى درباره انواع طریقه‏هاى فکرى موجود در دین اسلام و صحّت هر یک از آنها پرسیده بود، از سه طریقه یاد مى‏کند: 1. طریقه حکما؛ 2. طریقه مجتهدین؛ 3. طریقه صوفیّه.[1] وى صوفیّه حقّه را شیعه دانسته و آنها را جامع میان علم و عمل و ظاهر و باطن معرّفى مى‏نماید و مى‏گوید: «طریقه صوفیان عظام که حامیان دین مبین بودند در فکر و ذکر و ریاضت و ارشاد، مباین است با طریقه صوفیانى که به مشایخ اهل سنّت منتسب هستند.»[2] وى که از محدّثین بزرگ و بلکه از بزرگ‏ترین محدّثین مذهب تشیّع است، پس از تحقیق در همه احادیث منقول از رسول‏اللّه‏(ص) و ائمّه اطهار(ع) صوفیّه را به دو دسته حقّه و باطل، یا شیعه و سنّى تقسیم مى‏کند. باتوجّه به آنکه وى در بعضى از آثارش با تصوّف مخالفت کرده است، به این نتیجه مى‏رسیم که در نظر مجلسى صوفیّه به همان دو گروه یاد شده تقسیم مى‏شوند و نوع شیعى آن مورد تأیید وى بوده است. مطلبى دیگر که مى‏توان در این رابطه به آن استناد نمود این است که در دیگر کشورهاى مسلمان‏نشین غیر از ایران، از جمله کشورهاى عربى و آسیاى میانه، از دیرباز تاکنون، به سالکان الى‏اللّه‏، صوفى اطلاق مى‏شود، نه عارف؛ زیرا تصوّف، راه وصول به عرفان و عرفان الهى نتیجه آن است. اگرچه عرفان، امرى است که از ابتداى سلوک الى‏اللّه‏ به‏صورت تدریجى در قلب سالک واقع مى‏شود، امّا صوفیّه از همان ابتداى شکل‏گیرى تصوّف، به کسى که به مقامات عالیه سلوک دست مى‏یافت، عارف مى‏گفتند. مرحوم امام‏خمینى هم در این زمینه که راه مستقلّى به‏نام راه عرفان وجود عینى ندارد و هر که در طریقت سلوک الى‏اللّه‏ گام نهد، صوفى نامیده مى‏شود مى‏گوید: «فائدة اصطلاحیّة: صوفیّه و عرفا، و تصوّف و عرفان که کثیرا ما، زبانزد ماست بسا فرق بین موارد استعمال آنها رعایت نمى‏شود، با اینکه تفاوت هست. چون عرفان به علمى گفته مى‏شود که به‏مراتب احدیّت و واحدیّت و تجلّیات به‏گونه‏اى که ذوق عرفانى مقتضى آن است پرداخته و از اینکه عالم و نظام سلسله موجودات، جمال جمیل مطلق و ذات‏بارى است بحث مى‏نماید و هرکسى که این علم را بداند به او عارف گویند. کسى‏که این علم را عملى نموده و آن را از مرتبه عقل به مرتبه قلب آورده و در قلب داخل نموده است، به او صوفى گویند.»[3] علاّمه طباطبایى هم تفاوتى میان تصوّف و عرفان قایل نیست: «تقسیم حقیقى، چنان‏که سابقا اشاره نمودیم، این است که براى نایل‏شدن به واقعیّات و حقایق هستى که ادیان و مذاهب به‏سوى آنها دعوت مى‏کنند، سه راه تصوّر شده است: راه ظواهر بیانات دینى ــ که حقایق را در لفّافه دعوت ساده فقط بیان نموده است ــ و راه استدلال عقلى با منطق فطرى که راه تفکّر فلسفى است و راه تصفیه نفس و مجاهدات دینى که راه عرفان و تصوّف است.»[4] مرحوم آیت‏اللّه‏ شیخ هادى معرفت، از علماى معاصر نیز در همین زمینه مى‏گوید: «اگرچه علما از واژه صوفى هراس دارند، ولى باید دانست که بین عرفان و تصوّف تمایزى نیست و هر دو (واژه) به یک معنى (بوده) و به‏تعبیر دیگر، دو روى یک سکّه‏اند. عارفان صوفى‏ضمیر یا صوفیان عارف، به هر نامى که خوانده شود، به یک معنى دلالت دارد. عارف جنبه روحانیّت و معنویّت را مى‏رساند و به جنبه معرفت توجّه دارد و آن را مى‏خواهد به نمایش بگذارد و صوفى به جنبه صورى توجّه دارد و زندگى ظاهرى و جنبه جسمانى او را نشان مى‏دهد. پس اینها ــ عارف و صوفى ــ یک گروه هستند که به دو نام خوانده مى‏شوند و هر کدام به یک جهت دلالت دارد که عرض شد. البتّه علماى تشیّع از کاربرد کلمه صوفى ابا دارند و بیشتر از واژه عارف استفاده مى‏کنند ولیکن همان‏طورى که عرض شد، هر دو به یک معنى است و عارف، همان صوفیّه است.»[5] آیت‏اللّه‏ علاّمه ابوالحسن شعرانى نیز که از علماى بزرگ متأخّر شیعه بودند، درباره تصوّف و عرفان چنین رأى و نظرى داشته‏اند: «همچنین على‏رغم کسانى که به خیال خود عرفان را از تصوّف تفکیک و اوّلى را مى‏ستایند و دومى را مذمّت مى‏کنند، استاد شعرائى هیچ پروایى از تأیید تصوّف و ستایش کسانى از پیشوایان صوفیّه ــ حتّى صوفیّه متأخّر ــ نداشتند و از آنان ــ چه در نوشته‏ها و چه در درس‏هاى خود ــ با تکریم فراوان یاد مى‏کردند.»[6] ما براى روشن‏شدن این حقیقت که طریقه‏اى جدا از تصوّف و با نام عرفان وجود ندارد و طرح آن، تخیّلى است که در ذهن بعضى زاده شده، دست به تحقیقى در آثار امام خمینى(ره) زده‏ایم و از دیدگاه‏هاى استادان حوزه‏هاى علمیه از جمله مرحومان: مجلسى‏هاى پدر و پسر یا اوّل و دوم: محمّدتقى و محمّدباقر مجلسى، آیت‏اللّه‏ آقاى سیّدعلى قاضى، آیت‏اللّه‏ علاّمه طباطبایى، آیت‏اللّه‏ انصارى همدانى، آیت‏اللّه‏ علاّمه طهرانى، آیت‏اللّه‏ مرتضى مطهّرى، استاد حسن حسن‏زاده آملى و استاد سیّد جلال‏الدّین آشتیانى هم استفاده کرده‏ایم تا ثابت نماییم عرفان به‏معناى متداول آن، همان تصوّف است و عارفان همان صوفیان حقیقى‏اند. این را بزرگان حوزه‏هاى علمیّه مى‏گویند که نامشان در بالا آورده شد. به‏ویژه امام خمینى که تقریبا موردقبول همه حوزه‏نشینان است. مطالبى که در این مورد و در فصل اوّل کتاب از استادان حوزه‏هاى علمیّه نقل‏قول مى‏کنیم، دوگونه‏اند: الف ـ متونى که در آنها، عرفان و تصوّف و یا عارف و صوفى به‏صورت واژه‏هایى مترادف و هم‏معنى و هم‏جنس به کار مى‏روند. ب ـ متونى که در آنها، از بزرگان طریقت تصوّف و عرفان به‏عنوان عارف یاد مى‏شود که در هر دو حال، ثابت مى‏شود که از دیدگاه امام خمینى و استادان حوزه‏هاى علمیّه، عرفان همان تصوّف و عارفان همان صوفیان‏اند و هیچ گونه تمایزى موجود نیست. موضوعات و مفاد متن‏هایى را که مى‏آوریم، اکثرا، موردنظر نبوده و آنچه براى ما در این متن‏ها مهم است، اثبات ترادف و هم‏معنایى عرفان و تصوّف از سویى و عارف و صوفى از سوى دیگر است. امام خمینى از سه نفر به‏عنوان عارف یاد مى‏کند که جملگى از بزرگان طریقت تصوّف و عرفان هستند. دو تن اوّل از مشایخ سلاسل معروفیه و نفر سوم از اقطاب سلسله نعمت‏اللّهى گنابادى هستند. از قید "نظیر" استفاده مى‏شود که امام خمینى مابقى عرفاى تاریخ اسلام را هم، صوفى مى‏داند و تفاوتى بین صوفى و عارف قایل نیست: «مثلاً عرفایى که در طول این چندین قرن آمده‏اند و تفسیر کرده‏اند، نظیر محى‏الدّین در بعضى از کتاب‏هایش، عبدالرّزاق کاشانى در تأویلات، ملاّ سلطانعلى در تفسیر، اینهایى که طریقه‏شان طریقه معارف بوده است.»[7] در متن زیر امام خمینى عرفان و تصوّف را به‏صورت دو واژه مترادف به کار مى‏برد که نشان از یکى‏بودن معنا و مصداق آن به‏ظاهر دو واژه و درواقع یک مسلک نزد ایشان است: «و اگر از اهل عرفان و تصوّفیم، دعوى معارف و جذبه و محبّت و فناء فى‏اللّه‏ و بقاء باللّه‏ و ولایت امر و هرچه از این مقوله الفاظ جالب درنظر آید مى‏نماییم.... پس اگر این ظاهر با باطن موافق شد و این علن با سرّ مطابق افتاد و در این دعوى صادق و مصدّق بود، هنیئا له و لارباب النعیم نعیمهم.»[8] در متنى که در پى مى‏آید ــ همان‏گونه که در پاورقى تفسیر سوره حمد[9] هم آمده است ــ منظور امام خمینى از یکى از عرفا شیخ ابوسعید ابوالخیر بوده است و مطلبى را که ایشان نقل مى‏کند، برگرفته از ملاقاتى است که بین ابوعلى سینا و ابوسعید ابوالخیر رخ داده است. وقتى در پایان این ملاقات، نظر هر یک را درباره دیگرى مى‏پرسند، ابوعلى سینا مى‏گوید هرچه را من مى‏دانم، او مى‏بیند و ابوسعید هم مى‏گوید هرچه را من مى‏بینم او مى‏داند. در هر حال، ابوسعید ابوالخیر از مشایخ و اکابر مشهور تصوّف و عرفان در تاریخ است و امام خمینى از او با عنوان "یکى از عرفا" یاد مى‏کند: «مى‏گویند یکى از عرفا هم گفته است که من هرجا با [قدم مشاهده] رفتم، این کور هم با عصا آمد. مقصودش از کور ابوعلى بوده، شیخ‏الرّئیس بوده، مقصودش این است که آنهایى که من یافتم، او ادراک برهانى کرده [است] او کور است، ولى عصا زده، عصاى برهان زده و آمده [است] آن جایى که من به قدم مشاهده رسیده‏ام. ادّعا این است، به قدم عرفان، به قدم مشاهده به آنجا رسیده‏ام، هرجا رفته‏ام دیدم این کور هم با عصا آمده است و مى‏گویند مقصودش از کور ابوعلى است، اصحاب برهان همان است که او مى‏گوید، همان کورها هستیم. آنها هم که اصحاب برهان‏اند، همان کورها هستند. وقتى مشاهده نباشد، کور است.»[10] با استنادى که امام خمینى در پایان مطلب زیر، بر مثنوى مولوى مى‏کند، درحقیقت مولوى را از اصحاب سلوک و عرفان و مشایخ معرفت و ارباب ایقان معرّفى مى‏کند، درحالى‏که مولوى از مشایخ و اکابر تصوّف و عرفان است: «قَدِ اخْتَلَفتْ کَلِمةُ اَصحابِ السُّلوکِ والْعِرفانِ و مَشایخِ الْمَعرِفةِ و اَربابِ الاْیقانِ فِى أَنّ حَقیقةَ الْواجِبِ... کَما قالَ الْمَثنوى:   ما عدم‏هاییم هستى‏ها نما  تو وجود مطلق و هستى ما»[11]   در متن زیر ــ همان‏گونه که در پاورقى کتاب چهل حدیث ذکر شده است ــ کلام «ارید...» از بایزید بسطامى است که از مشایخ و اکابر تصوّف و عرفان و شاگرد امام جعفر صادق(ع) بوده است و امام خمینى وى را از اهل سلوک و صاحب مقام رفیع رضا مى‏داند: «بدان‏که مقام رضا غیر از مقام توکّل است. بلکه از آن شامخ‏تر و عالى‏تر است؛ زیرا که متوکّل طالب خیر و صلاح خویش است و حق‏تعالى را که فاعل خیر داند وکیل کند در تحصیل خیر و صلاح و راضى فانى کرده است اراده خود را در اراده حق و از براى خود اختیارى نکند. چنانچه از بعض اهل سلوک پرسیدند: ماترید؟ قال: ارید ان لا ارید. مطلوب او مقام رضا بود.»[12] در اینجا و در این فقراتى که از دو کتاب متفاوت امام خمینى نقل مى‏کنیم، مشاهده مى‏شود که ایشان، شبلى را که از بزرگان تصوّف و عرفان ایران است و نیز آن جوان صوفى گمنام را صاحب مقام صبر عن‏اللّه‏ و از عشّاق و مشتاقین و اهل شهود و عیان معرّفى مى‏کند و آنها را از اهل سلوک و اولیاى کامل خدا مى‏داند و حال و مقام آنها را به یک معنى مطابق و منطبق بر حال و مقام رسول‏اللّه‏(ص) و على(ع) مى‏داند: «و درجه دیگر، «صبر عن اللّه‏» است و آن از درجات عشّاق و مشتاقین است از اهل شهود و عیان، درصورتى‏که رجوع به عالم خود کنند و به عالم کثرت و صحو برگردند و این اشقّ مراتب صبر و مشکل‏ترین مقامات است و به این مرتبه اشاره فرموده مولاى سالکان و پیشواى کاملان و امیرمؤمنان علیه‏السّلام، در دعاى شریف کمیل: "وهَبْنى صَبَرْتُ عَلى عَذابِکَ، فَکَیفَ اَصْبِرُ عَلى فِراقِکَ." وَ رُوِىَ انّ شابّا مِنَ الْمُحِبّینَ سَأَلَ الشِّبْلى عَنِ الصَّبرِ. فَقالَ: اَىُّ الصَّبرِ اَشَدُّ؟ فَقالَ: اَلصَّبرُ لِلّهِ. فَقالَ: لا. فقال: اَلصَّبرُ عَلَى اللّه‏ِ. فقال: لا. فقال: الصبر فِى اللّه‏ِ. فقال: لا. فقال: الصبر مَعَ‏اللّه‏ِ. فقال: لا. فقال: وَیْحَکَ فَاَىُّ؟ فقال: الصبر عَنِ اللّه‏ِ. فَشَهِقَ الشِّبْلى وَ خَرَّ مَغْشِیّا عَلَیهِ.»[13] «در بعضـى مراتب صبـر که مخصوص به اهل سلوک و کمّل اولیاست. روى انّ شابّا من المحبّین سأل الشّبلى عن الصبر؟ فقال: اىّ الصبر اشّد؟ فقال: الصبرللّه‏. فقال: لا. فقال: الصبر باللّه‏. فقال: لا. فقال: الصبر على اللّه‏. فقال: لا. فقال: الصبر فى‏اللّه‏. فقال: لا. فقال: الصبر مع اللّه‏. فقال: لا. فقال: و یحک فاىّ؟ فقال: الصبر عن اللّه‏. فشهق الشبلى فخّر مغشیا علیه.»[14] ایشان پس از شرح یک‏یک مراتب صبر، به صبر عن‏اللّه‏ مى‏رسد: «و اما صبر عن‏اللّه‏. پس آن صبر مشتاقین و محبوبین جمال است که پس از ارجاع آنها به مملکت خود ناچار باید صبر کنند و از جمال جمیل براى اطاعت خود او محجوب باشند و این اشقّ مراتب صبر است و شاید یک معنى "ما اوذى نبىّ مثل ما اوذیت" همین باشد. زیرا هرچه محبّت و عشق زیادتر باشد، صبر بر مفارقت، بیشتر است. چنانچه على علیه‏السّلام نیز گوید: "هبنى صبرت على عذابک، فکیف اصبر على فراقک؟" و چون دست کوتاه ما محجوبان از درازکردن به شاخسار بلند مقامات اولیا قاصر است، بیش از این زبان‏درازى روا نیست.»[15] امام خمینى در حاشیه یک بحث فلسفى، به عرفایى با مقام شامخ اشاره مى‏کند: «و ما در رساله مصباح الهدایة تحقیق این مقصد را با حکومت بین عرفاى شامخ و حکماى عظام، راجع به "اوّل ماصدر"، به‏طور وافى نمودیم. هرکس خواهد به آن رجوع کند تا جلیّه حال معلوم گردد.»[16] با مراجعه به کتاب مصباح الهدایة،[17] بحث "اوّل ماصدر" معلوم مى‏شود که منظور امام خمینى از عرفاى شامخ، مشایخ بزرگ تصوّف و عرفان، یعنى ابن‏عربى و صدرالدّین قونوى و عبدالرّزاق کاشانى است. در متن زیر ــ همان‏طور که در پاورقى آن صفحه هم آمده است ــ امام خمینى این مطلب را از شرح داوود قیصرى بر فصوص‏الحکم محى‏الدّین ابن‏عربى، اخذ کرده است و منظور امام خمینى از اصحاب معرفت، این دو بزرگ اهل تصوّف و عرفان‏اند: «و شاید این اقبال و ادبار اشاره باشد به تجلّى در تحت اسماء ظاهره و باطنه، که دائما على سبیل تجدّد امثال واقع مى‏شود. چنانچه اصحاب معرفت مى‏گویند.»[18] امام خمینى نظر اهل معرفت و مشایخ آنها را در زمینه تعبیر عرفانى و باطنى از جنابت چنین نوشته است: «اهل معرفت مى‏گویند که جنابت، خروج از وطن عبودیّت و دخول در غربت است و اظهار ربوبیّت و دعواى منیّت است و دخول در حدود مولا و اتّصاف به وصف سیادت است و غسل براى تطهیر از این قذارت و اعتراف به تقصیر است و بعضى از مشایخ یکصد و پنجاه حال در ضمن ده فصل ذکر نموده که باید بنده سالک تطهیر از آنها نماید درخلال غسل که غالب آنها یا تمام آنها به عزّت و جبروت و کبریاى نفس و خودخواهى و خودبینى برگردد.»[19] در پاورقى صفحه یاد شده، "بعضى از مشایخ اهل معرفت"، محى‏الدّین بن عربى معرّفى شده و مطلبى را که امام خمینى از ایشان نقل کرده، متعلّق به کتاب او الفتوحات المکّیة،[20] دانسته‏اند. در اینجا مناسب است نگاهى هم به آراى دیگر استادان حوزه‏هاى علمیه درباره محى‏الدّین بن عربى کنیم. مرحوم آیت‏اللّه‏ مطهّرى درباره او مى‏نویسد: «ولى آن کسى که عرفان را به‏صورت یک علم درآورد و به‏اصطلاح متفلسف کرد و به‏صورت یک مکتب درآورد و در مقابل فلاسفه عرضه داشت و فلاسفه را درواقع تحقیر و کوچک کرد و روى فلسفه اثر گذاشت و فلاسفه‏اى که بعد از او آمدند چاره‏اى نداشتند جز اینکه به نظرهاى او با اعتنا باشند، بدون شک محى‏الدّین عربى است. پدر عرفان نظرى اسلامى محى‏الدّین عربى آن اعجوبه عجیب روزگار است. محى‏الدّین در عرفان عملى نیز قدم راسخ داشته است. یعنى اصلاً از اوّل عمرش یک مردى بوده که اهل ریاضت و مجاهده بوده است.» یا «محى‏الدّین هم سال‏ها در مکّه مجاور بوده و فتوحات خودش را ــ که از یک نظر بزرگ‏ترین کتاب عرفانى است ــ در مکّه نوشته است و به‏همین مناسبت فتوحات او فتوحات مکّیه نامیده مى‏شود. با سهروردى معروف (یعنى شیخ شهاب‏الدّین سهروردى مقتول، صاحب حکمه‏الاشراق که اینها معاصر هستند) در مکّه ملاقات کرده است و مى‏گویند که اینها ساعت‏ها با یکدیگر در خانه کعبه ملاقات داشتند و به احتمال بسیار قوى ــ که این جهت بیشتر مورد غفلت است ــ جناب سهروردى حکمت  ذوقى و اشراقى را بیشتر تحت تأثیر محى‏الدّین عربى بوده است تا دیگران. غرض اینکه محى‏الدّین حتّى در حکمت اشراقى اسلامى هم اثر فراوان داشته. مى‏گویند وقتى از هم جدا شدند، از شیخ اشراق پرسیدند این مرد را چگونه دیدى؟ گفت: دریایى بى‏پایان. از محى‏الدّین پرسیدند سهروردى را چگونه دیدى؟ گفت: مرد صالحى بود.» یا «غرض این است که محى‏الدّین تأثیـر عجیبى روى عرفاى بعد از خودش گذاشته است و دیگران به این مطلب اعتـراف کرده‏اند.» یا «و از کسانى که سخت در مقابل محى‏الدّین خاضع و فروتـن و کوچک است، صدرالمتألّهیـن است.»[21] و در جاى‏جاى این کتاب از محى‏الدّین بن‏عربى و آرا و دیدگاه‏هایش سخن مى‏گوید و او را بزرگ مى‏شمارد و بالاخره یک قسمت از کتاب را به‏طور مجزّا به او اختصاص داده و با عنوان "محى‏الدّین، پدر عرفان اسلامى" درباره او مطالبى مى‏نویسد. مرحوم مطهّرى در کتاب دیگرش کلام ـ عرفان ـ حکمت عملى هم، قسمتى را به ابن‏عربى ــ این صوفى عارف بزرگ ــ اختصاص داده و مى‏نویسد: «محى‏الدّین عربى حاتمى طایى اندلسى. از اولاد حاتم طایى است. در اندلس تولّد یافته، امّا ظاهرا بیشتر عمر خود را در مکّه و سوریه گذرانده است. شاگرد شیخ ابومدین مغربى اندلسى[22] از عرفاى قرن ششم است. سلسله طریقتش با یک واسطه به شیخ عبدالقادر گیلانى سابق‏الذّکر مى‏رسد. محى‏الدّین که احیانا با نام ابن‏العربى نیز خوانده مى‏شود، مسلّما بزرگ‏ترین عرفاى اسلام است. نه پیش از او و نه بعد از او کسى به پایه او نرسیده است، به‏همین جهت او را شیخ اکبر لقب داده‏اند. عرفان اسلامى از بدو ظهور قرن به قرن تکامل یافت. در هر قرنى ــ چنان‏که اشاره شد ــ عرفاى بزرگى ظهور کردند و به عرفان تکامل بخشیدند و بر سرمایه‏اش افزودند. این تکامل تدریجى بود، ولى در قرن هفتم به‏دست محى‏الدّین عربى جهش پیدا کرد و به‏نهایت کمال خود رسید. محى‏الدّین عرفان را وارد مرحله جدیدى کرد که سابقه نداشت. بخش دوم عرفان یعنى بخش علمى و نظرى و فلسفى آن وسیله محى‏الدّین پایه گذارى شد. عرفاى بعد از او عموما ریزه‏خوار سفره او هستند. محى‏الدّین علاوه‏بر اینکه عرفان را وارد مرحله جدیدى کرد، یکى از اعاجیب روزگار است. انسانى است شگفت و به‏همین دلیل اظهار عقیده‏هاى متضادى درباره‏اش شده است. برخى او را ولى کامل، قطب‏الاقطاب مى‏خوانند و بعضى دیگر تا حد کفر تنزّلش مى‏دهند. گاهى ممیت‏الدّین و گاهى ماحى‏الدّین‏اش مى‏خوانند. صدرالمتألّهین فیلسوف بزرگ و نابغه عظیم اسلامى نهایت احترام براى او قایل است. محى‏الدّین در دیده او از بوعلى‏سینا و فارابى بسى عظیم‏تر است. محى‏الدّین بیش از دویست کتاب تألیف کرده است. بسیارى از کتاب‏هاى او و شاید همه کتاب‏هایى که نسخه آنها موجود است (در حدود سى کتاب) چاپ شده است. مهم‏ترین کتاب‏هاى او یکى فتوحات مکّیه است که کتابى است بسیار بزرگ و درحقیقت یک دایره‏المعارف عرفانى است. دیگر کتاب فصوص‏الحکم است که گرچه کوچک است، ولى دقیق‏ترین و عمیق‏ترین متن عرفانى است. شروح زیاد بر آن نوشته شده است. در هر عصرى شاید دو سه نفر بیشتر پیدا نشده باشند که قادر به فهم این متن عمیق باشند. محى‏الدّین در سال 638 در دمشق درگذشت و همان‏جا دفن شد. قبرش در شام هم‏اکنون معروف است.»[23] هم‏چنین آیت‏اللّه‏ علاّمه مرحوم سیّدمحمّد حسین حسینى طهرانى نظر مرحوم آیت‏اللّه‏ قاضى را در مورد محى‏الدّین بن‏عربى این‏گونه بیان مى‏کند: «حضرت آقا حاج سیّدهاشم حدّاد قدّس‏اللّه‏ روحه مى‏فرمودند: مرحوم آقا (آقاى قاضى) به محى‏الدّین عربى و کتاب فتوحات مکّیه وى بسیار توجّه داشتند و مى‏فرموده‏اند: محى‏الدّین از کاملین است و در فتوحات او شواهد و ادلّه‏اى فراوان است که او شیعه بوده است و مطالبى که مناقض با اصول مسلّمه اهل سنّت است، بسیار است. محى‏الدّین کتاب فتوحات را در مکّه مکرّمه نوشت و سپس تمام اوراق آن را بر روى سقف کعبه پهن کرد و گذاشت یک سال بماند تا به‏واسطه باریدن باران، مطالب باطله‏اى اگر در آن است، شسته شود و محو گردد و حق از باطل مشخّص شود. پس از یک سال باریدن باران‏هاى پیاپى و متناوب، وقتى که اوراق گسترده را جمع نمود، مشاهده کرد که حتّى یک کلمه هم از آن شسته نشده و محو نگردیده است.»[24] امّا آیت‏اللّه‏ جوادى آملى درباره عظمت این شیخ صوفى و عارف یعنى محى‏الدّین بن‏عربى و آثار و نوشته‏هاى او مى‏گوید: «صاحب الفتوحات المکّیه را ــ که بعد از وى هرچه در زمینه معارف و اسرار، به تازى و فارسى و یا نظم و نثر، تصنیف یا تألیف شده است نسبت به نوشتار شیخ اکبر چه شبنمى است که در بحر مى‏کشد رقمى ــ درباره سرّ سلام پایانى [نماز] لطیفه‏اى است به یادماندنى...»[25] ایشان درباره این شیخ بزرگ تصوّف و عرفان این گونه مى‏گوید که او آن‏چنان جامع و کامل و شامل در باب معارف و اسرار الهى، سخن گفته است که نه‏تنها پس از او هیچ محقّق و متدیّن عرب و عجمى، نتوانسته است روى دست او بلند شود، بلکه نوشته‏هاى دیگران مانند قطره‏اى است در برابر دریاى آثار ابن‏عربى. آیت‏اللّه‏ علاّمه حسن حسن‏زاده آملى هم مى‏گوید: «... اساتید براى ما از مرحوم قاضى حکایت مى‏کردند که آن‏جناب مى‏فرمود: بعد از مقام عصمت و امامت، در میان رعیّت احدى در معارف عرفانى و حقایق نفسانى در حدّ محى‏الدّین عربى نیست و کسى به او نمى‏رسد و نیز مى‏فرمود: ملاّصدرا هرچه دارد از محى‏الدّین دارد و در کنار سفره او نشسته است.»[26] اینک این پرسش مطرح مى‏شود که مگر جز این است که ابن‏عربى با قرارگرفتن در طریقت تصوّف و عرفان و شاگردى‏کردن نزد مشایخ و اقطاب آن، به این مقام رفیع رسیده است؟ امام‏خمینى در جایى دیگر با اشاره به نظریه ابن‏عربى در تقسیم اسماى الهى در کتاب انشاء الدوائر، او را از مشایخ اهل معرفت معرّفى مى‏کند: «و باید دانست که اسماى ذات و صفات و افعال که اشاره‏اى به آن شد، مطابق اصطلاح ارباب معرفت است و بعضى از مشایخ اهل معرفت در کتاب انشاءالدوائر، اسماء را تقسیم نموده به اسماى ذات و اسماى صفات و اسماى افعال و فرموده است: و اسماء الذات هو: اللّه‏، الرب...».[27] و در موضعى دیگر،[28] او را شیخ عارف مى‏نامد. ملاّصدراى شیرازى هم نوشته است: «وَ قَد سَمّاهُ الشَیخُ الْعارِفُ الصَّمَدانِى الرَبّانِى محیى‏الدّین الاعرابى الحاتمى فى مواضع...»[29] در این عبارت از اسفار، وى محى‏الدّین بن‏عربى را شیخ عارف صمدانى و ربّانى لقب داده و به کلام او استناد مى‏کند. البتّه آثار ملاّصدرا مشحون از تجلیل و ستایش از بزرگان اهل تصوّف و عرفان است و ما این یک مورد را به‏عنوان نمونه آوردیم. این دوبیتى را که امام خمینى در متن زیر نقل مى‏کند، از خواجه عبداللّه‏ انصارى است. درحقیقت، ایشان خواجه را که از مشایخ و اکابر تصوّف و عرفان است، صاحب معرفت به حق و انس و محبّت به آن ذات مقدّس مى‏داند: «آرى، آنان که معرفت به حق دارند و انس و محبّت به آن ذات مقدّس پیدا کردند براى آنها این نوع اعمال، زحمت و مشقّت ندارد. انس و عشرت با محبوب ملالت نیاورد. خاصّه آن محبوبى که همه محبّت‏ها و محبوبیّت‏ها، رشحه‏اى از محبّت اوست. چه خوش گفته شده است از زبان آنان:   آن‏کس‏که تو را شناخت جان را چه کند  فرزند و عیال و خانمان را چه کند دیوانه کنى هر دو جهانش بخشى  دیوانه تو هر دو جهان را چه کند»[30]   ایشان در جاى دیگرى نوشته است: «و نیز بندگان عارف حق و اولیاء خاصّ او، که از سرّ قدر درى به روى آنها باز شده و دل آنها به نور معرفت روشن گردیده، قلبشان به‏طورى از خوف لرزان و دلشان متزلزل است که اگر تمام کمالات به آنها روى آورد و مفتاح همه معارف به‏دست آنها داده شود و قلوب آنها از تجلّیات مالامال گردد، ذرّه‏اى خوف آنها کم نگردد و تزلزل آنها تخفیف پیدا نکند. چنانچه یکى از آنها گوید: «همه از آخر کار ترسند و من از اوّل مى‏ترسم.» سبحان اللّه‏ و لا حول و لا قوة الاّ باللّه‏، پناه مى‏برم به خداى تعالى. خدا مى‏داند باید قلب انسان از این کلام پاره‏پاره شود و دل انسان از خوف ذوب شود و سر به بیابان گذارد. چه‏قدر انسان غافل است.»[31] همان‏طور که در پاورقى متن بالا آمده است: «این کلام از مناجات خواجه عبداللّه‏ انصارى است که گفته: "همه از خاتمت بترسند و عبداللّه‏ از فاتحت".»[32] پس امام خمینى، خواجـه را از بندگـان عارف حق و اولیـاى خـاصّ او که دلشـان به نـور معرفـت روشن گردیـده و از سـرّ قـدر آگاه‏اند، مى‏داند. ایشان در جاى دیگرى نیز،[33] او را عارف سالک مى‏نامد. حال متنى را از کتاب ریحانة الأدب در مورد خواجه عبداللّه‏ انصارى نقل مى‏کنیم تا هم آشنایى بیشترى با خواجه پیدا کنیم و هم ببینیم صاحب ریحانة الأدب نیز فرقى بین تصوّف و عرفان و صوفى و عارف قایل نیست: «ابواسماعیل عبداللّه‏ بن محمّد انصارى هروى، معروف به خواجه عبداللّه‏ انصارى (متولّد 396 و متوفّاى 481 هجرى قمرى) عارفى سالک و دانشمندى به حق رسیده بود. وى از احفاد و اعقاب صحابى جلیل‏القدر ابوایّوب انصارى بوده است. وى در هرات پا به جهان گذاشته و از همان کودکى زبانى گویا و طبعى توانا داشته و در جوانى در علوم ادبى و دینى و حفظ اشعار عرب مشهور بوده است. او در تصوّف از محضر عارف نامى شیخ ابوالحسن خرقانى تعلیم یافته و جانشین وى شده است. بیشتر عمر وى در هرات به سر آمده و در آنجا تا پایان عمر به تعلیم و ارشاد اشتغال داشته است. بعضى از مشهورترین آثار او عبارتند از: تفسیر قرآن، منازل السائرین، صد میدان، زاد العارفین، مناجات‏نامه، محبّت‏نامه و...»[34] همان‏طور که دیده مى‏شود، صاحب ریحانة الأدب دو تن از بزرگان طریقت تصوّف و عرفان را عارف مى‏نامد و علاوه بر آن، عبارت "او در تصوّف از محضر عارف نامى..." را مى‏آورد که به‏معناى یکى دانستن عرفان و تصوّف است. اینک نظر مرحوم مطهّرى را درباره این صوفى و عارف بزرگ مى‏آوریم: «خواجه عبداللّه‏ انصارى، عرب‏نژاد و از اولاد ابوایّوب انصارى صحابى بزرگوار معروف است. خواجه عبداللّه‏ یکى از معروف‏ترین و متعبّدترین عرفاست. کلمات قصار و مناجات‏ها و هم‏چنین رباعیّات نغز و با حالى دارد. شهرتش بیشتر به‏واسطه همان‏هاست. از کلمات اوست: "در طفلى پستى، در جوانى مستى، در پیرى سستى، پس کى خداپرستى؟" و هم از کلمات اوست: "بدى را بدى کردن سگسارى است. نیکى را نیکى‏کردن خرخارى است. بدى را نیکى‏کردن کار خواجه عبداللّه‏ انصارى است." این رباعى نیز از اوست:   عیب است بزرگ برکشیدن‏خود را  از جمله خلق برگزیدن خود را   از مردمک دیده بباید آموخت  دیدن همه‏کس را و ندیدن خود را   خواجه عبداللّه‏ در هرات متولّد و در همان‏جا در سال 481 درگذشته و دفن شده است و از این جهت به پیر هرات، معروف است. خواجه عبداللّه‏ کتب زیاد تألیف کرده، معروف‏ترین آنها که از کتب درسى سیر و سلوک است و از پخته‏ترین کتب عرفان است، کتاب منازل السائرین است. بر این کتاب شرح‏هاى زیاد نوشته شده است.»[35] امام‏خمینى در متن زیر، شیخ اجل سعدى را که از مشایخ و اکابر طریقت تصوّف و عرفان است، از ارباب معرفت معرّفى مى‏کند: «بلکه چنانچه در فصل سابق معلوم شد و نزد ارباب معرفت واضح است، خود شکر و لسان و قلب و عقل و وجود شاکر از نعم الهیه است و حق شکر او را احدى نتواند از عهده برآید.   از دست و زبان که برآید  کز عهده شکرش به در آید»[36]   امام‏خمینى از حافظ شیرازى که داخل در سلک تصوّف و عرفان بوده است، با عنوانِ عارف شیراز یاد کرده و در تعریف از او دریغ نمى‏کند: «عارف شیراز ــ رحمه‏اللّه‏ ــ گوید:   در ضمیر ما نمى‏گنجد به غیر از دوست کس  هر دو عالم را به دشمن ده که ما را دوست بس   آنان‏که از جام محبّت دوست نوشیده‏اند و از آب زندگانى وصال او زندگى ابدى پیدا کرده‏اند، هر دو عالم را لایق دشمن دانند.»[37] به‏همین مناسبت، یکى از غزلیات حافظ را که در ستایش از عارفان و درویشان سروده، با تلخیص مرور مى‏کنیم:   روضه خلد برین خلوت درویشان است  مایه محتشمى خدمت درویشان است گنج عزلت که طلسمات عجایب دارد  فتح آن در نظر رحمت درویشان است قصر فردوس‏که رضوانش به‏دربانى‏رفت  منظرى از چمن نزهت درویشان است آنچه‏زرمى‏شودازپرتوآن‏قلب‏سیاه  کیمیایى‏است‏که‏درصحبت‏درویشان‏است آنکه پیشش بنهد تاج تکبّر خورشید  کبریایى‏است‏که‏در حشمت‏درویشان‏است دولتى را که نباشد غم از آسیب زوال  بى‏تکلّف بشنو دولت درویشان است خسروان قبله حاجات جهانند ولى  سببش بندگى حضرت درویشان است حافظ ار آب حیات ازلى مى‏خواهى  منبعش خاک در خلوت درویشان است   امام‏خمینى در جاى دیگرى مى‏نویسد: «این عرفا و شعراى عارف مسلک و فلاسفه هم، همه یک مطلب مى‏گویند. مطالب، مختلفه نیست. تعبیرات مختلفه است. زبان‏هاى مختلفه [است.] زبان شعر خودش یک زبانى است. حافظ زبان خاصّى دارد. همان مسایل را مى‏گوید که آنها مى‏گویند، امّا با یک زبان دیگرى. زبان‏هاى مختلف است و نباید از این برکات مردم را دور کرد.»[38] ایشان حافظ شیرازى را از شاعران عارف، مى‏شمارد و مى‏گوید که مردم را نباید از برکات نهفته در اشعار او و دیگر شعراى عارف مسلک ــ که همان برکات عالم تصوّف و عرفان است ــ دور کرد. ایشان در دو موضع دیگر چنین نگاشته‏اند: «پس، دل را که مرکز نور فطرت اللّه‏ است، از جهات متشتته اباطیل و اعدام و نواقص منصرف کن و به مرکز جمال و کمال متوجّه نما و در ضمیر صافى خود لسان فطرتت این باشد که عارف شیراز مى‏فرماید:   در ضمیر ما نمى‏گنجد به‏غیر از دوست کس  هردوعالم‏رابه‏دشمن‏ده‏که‏ما رادوست‏بس»[39]   «در بیان آنکه انسان عارف را دو نظر است: بدان که انسان عارف به حقایق و مطّلع از نسبت بین ممکن و واجب جل [و ]علا، داراى دو نظر است: یکى نظر به نقصان ذاتى خود و جمیع ممکنات و سیه‏رویى کائنات... قایل در این مقام گوید:   پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت  آفرین بر نظر پاک خطا پوشش باد   قول پیر راجع به مقام دوم و قول خود قایل راجع به مقام اوّل است. پس، در این نظر خوف و حزن و خجلت و سرافکندگى انسان را فراگیرد. و دیگر نظر به کمال واجب و بسط بساط رحمت و سعه عنایت و لطف او.»[40] در این دو متن اخیرى که نقل شد باز هم امام خمینى از حافظ شیرازى با عناوینِ عارف شیرازى و انسان عارف به حقایق یاد مى‏کند. در متن دوم، مى‏توان احترام امام خمینى نسبت به اقطاب و پیران طریقت را هم به‏راحتى مشاهده کرد. ایشان در موضعى دیگر[41] حافظ را عارف کامل و صاحب حقیقت اخلاص معرّفى مى‏کند و در جاى دیگرى،[42] با نقل ابیاتى از وى، او را عارف شیرازى مى‏خواند. مرحوم مطهّرى هم گرچه او را داخل در سلسله‏هاى مشهور متصوّفه نمى‏داند، امّا در این مطلب هم شک ندارد که حافظ یک صوفى و درویش بوده است. از صوفیان شیعه‏مذهب که طالب خمول و گمنامى بوده است تا شهرت. اهل فن مى‏دانند که صفت خمول یکى از صفات اهل‏اللّه‏ و صوفیان صافى قلب است و اگر کسى به‏عنوان یک درویش و صوفى، مطرح و شناخته شده هم که باشد، با رعایت این صفت، اجازه نمى‏دهد کسى بر احوال باطنى و مقامات او اطّلاع پیدا کند. درحقیقت، خمول و کتمان سرّ، لازم و ملزوم یکدیگرند.   هر که را اسرار حق آموختند  مهر کردند و لبانش دوختند   ایشان در این‏باب چنین نوشته است: «اتّفاقا حافظ در زمان خودش به‏گونه‏اى شناخته مى‏شده است که جنبه‏هاى دیگرش هم بر جنبه شاعرى‏اش غلبه داشته است، هم بر جنبه عارف‏بودن و درویش‏بودن.»[43] همان‏طور که ملاحظه مى‏شود، مرحوم مطهّرى، هم حافظ را درویش، و هم عرفان و درویشى را مترادف و یکى مى‏داند. مرحوم مطهّرى در جاى دیگرى، وى را از صوفیان شیعى‏مذهب دانسته که تحت نظر شیخ و مرشدى طىّ طریقت کرده است. البتّه نظر ایشان درباره دلیل ناشناخته‏بودن سلسله و شیخ وى، صائب به‏نظر نمى‏رسد: «... هم‏چنان‏که در زمان خودش به‏عنوان یک درویش و یک صوفى حرفه‏اى هم معروف نبوده است. متصوّفه مردم پنهانى نبوده‏اند، سلسله‏ها و رشته‏ها داشته‏اند. استادهایشان همه مشخّص بوده. این شیخش آن بوده، آن شیخش آن دیگرى بوده که سلسله‏هاى صوفیّه را نوشته‏اند.»[44] «... و حتّى با اینکه این مرد در دیوان خودش تکیه زیاد دارد که بى‏دلیل راه ــ یعنى بى‏مربّى، آن که متصوّفه او را مرشد و احیانا شیخ و استاد مى‏گویند ــ [نباید طى طریق کرد و] تکیه عجیب دارد که کسى بدون استاد و مربّى محال است که این راه را بتواند طى کند:   قطع‏این‏مرحله بى‏همرهى‏خضر مکن  ظلمات است بترس از خطر گمراهى   با این همه تکیه‏اى که این مرد روى این امر دارد، یک نفر هنوز نتوانسته نشان دهد که مرشد او چه کسى بوده، مسلّم مرشد داشته، ولى [مشخّص] نیست. معلوم است که مربّى او از این تیپ مشایخ معرّف صوفیّه و از این سلسله‏هاى معروف متصوّفه نبوده و به‏طور کلّى تصوّف شیعى از تصوّف سنّى این امتیاز را دارد که این سلسله‏ها و این تشریفات بیشتر مال متصوّفه اهل تسنّن است و متصوّفه شیعه، هم عمیق‏تر از متصوّفه اهل تسنّن‏اند و هم کمتر اهل این حرف‏ها هستند که شیخ و استاد مطرح باشد و استادشان را نشان بدهند.»[45] و جالب اینجاست که در عاقبت امر، خود مرحوم استاد مطهّرى هم‏قدم در مسلک عرفان گذاشت. ایشان با وساطت آیت‏اللّه‏ علاّمه طهرانى و در اثر آشنایى با مرحوم سیّد هاشم حدّاد و اتّصال معنوى به او،[46] به سلوک الى‏اللّه‏ پرداخت: «دوست مکرّم و سرور ارجمند مهربان‏تر از برادر ما مرحوم آیت‏اللّه‏ شیخ مرتضى مطهّرى ــ رضوان‏اللّه‏ علیه ــ که سابقه آشنایى ما با ایشان متجاوز از سى و پنج سال است، پس از یک عمر درس و بحث و تدریس و خطابه و کتابت و موعظه و تحقیق و تدقیق در امور فلسفیه، با ذهن رشیق و نفس نقّاد خود بالاخره در این چند ساله آخر عمر خود بالعیان دریافت که بدون اتّصال به باطن و ربط با خداى منّان و اشراب دل از سرچشمه فیوضات ربّانیّه، اطمینان‏خاطر و آرامش سرّ نصیب انسان نمى‏گردد و هیچ‏گاه نمى‏تواند در حرم مطهّر خدا وارد شود یا  گرداگرد آن طوف کند و به کعبه مقصود برسد و چون شمعى که دائما بسوزد و آب شود، یا پروانه‏اى که خود را به آتش زند و همانند مؤمن متعهّدى که شوریده‏وار دلباخته گردد و در دریاى بى‏کرانه ذات و صفات و اسماء حضرت معبود فانى گردد و وجودش به‏سعه وجود خدا متّسع شود قدم راستین در مضمار این میدان نهاد، بیدارى شب‏هاى تار و گریه و مناجات در خلوت سحرگاه و توغّل در ذکر و ممارست درس قرآن و دورى‏گزیدن از اهل دنیا و هواپرستان و پیوستن به اهل‏اللّه‏ و اولیاى خدا، مشهود سیر و سلوک او بود. رحمت‏اللّه‏ علیه رحمةً واسعةً.»[47] همان‏طور که مى‏دانیم، مصرعى را که امام خمینى(ره) در متن زیر به آن استناد مى‏کند، مصرعى از این یک بیت از سروده‏هاى مولاناست:   چون که بى‏رنگى اسیر رنگ شد  موسى‏اى با موسى‏اى در جنگ شد   «یکى از اشکالاتى که یک کسى که اطّلاع از مسائل ندارد [مطرح مى‏کند] این است که اهل عرفان مى‏گویند که "چون که بى‏رنگى اسیر رنگ شد..." با این که آن شعر در اصل مربوط به این باب نیست.»[48] مولانا هم که در اینجا، امام خمینى، او را از اهل عرفان معرّفى مى‏کند، همگان مى‏دانند و مى‏دانیم که از اهل تصوّف و عرفان است. ایشان در جاى دیگرى مولوى را عارف معنوى و صاحب مقام اسنى نامیده و به‏تفسیر بیتى از مثنوى مى‏پردازد: «و در این مقام اسنى، سلوک سالک را به‏هیچ‏وجه اثرى نباشد و قدم عبودیّت به‏کلّى منقطع است و از این جهت عارف معنوى اشاره‏اى به این دو مقام فرموده آنجا که گوید:   از عبادت مى‏توان اللّه‏ شد  نى توان موسى کلیم اللّه‏ شد   در مصرع اوّل، اشاره به مقام اهل سلوک و اصحاب وصول فرموده، که قدم عبودیّت را در آن مدخلیّت است و در مصرع دوم، اشاره به صحو بعدالمحو نموده که از افق عبودیّت به‏کلّى خارج است.»[49] در جاى دیگرى[50] او را از اصحاب قلوب و داخل در مسلک اهل معرفت مى‏داند. مرحوم استاد مطهّرى درباره مولانا و دیگر اهل تصوّف و عرفان، ضمن آنکه آنها را همان عرفا مى‏داند و تمایز و تفاوتى قایل نیست، مى‏گوید: «مولوى خودمان با اینکه در مثنوى تغزل ندارد و با زبان دیگرى حرف مى‏زند، ولى به این مطلب توجّه دارد و مى‏گوید مبادا تو حرفى را که از عارف مى‏شنوى به ظاهرش حمل کنى. تشبیه خوبى مى‏کند، مى‏گوید آنها مرغ حق‏اند. مثل اینکه در کلمه "مرغ حق" اشاره دارد به منطق‏الطّیر عطّار و داستان اینکه مرغان همه جمع شدند به رهبرى هدهد (و هدهد رمزپیر مرشد است و مرغ‏هاى دیگر سالک) رفتند براى اینکه سیمرغ را به پادشاهى انتخاب کنند (که داستانش را اگر بخواهم شرح کنم، یک وقت دیگر در جاى خودش باید شرح کنم). این است که سالکان را تشبیه به مرغان مى‏کنند براى رفتن به خانه سیمرغ. مولوى مى‏گوید:   چون صفیرى بشنوى از مرغ حق  ظاهرش را یاد گیرى چون سبق   وانگهى از خود قیاساتى کنى  مر خیال محض را ذاتى کنى   اصطلاحاتى است مر ابدال را  که نباشد زان خبر غفّال را   با این تصریحات، ما چه مى‏توانیم بگوییم؟»[51] ایشان در کتاب کلام ـ عرفان ـ حکمت عملى هم درباره مولانا مى‏نویسد: «مولانا جلال‏الدّین محمّد بلخى رومى معروف به مولوى، صاحب کتاب جهانى مثنوى. از بزرگ‏ترین عرفاى اسلام و از نوابغ جهان است. نسبش به ابوبکر مى‏رسد. مثنوى او دریایى است از حکمت و معرفت و نکات دقیق معرفة الروحى و اجتماعى و عرفانى. در ردیف شعراى طراز اوّل ایران است. مولوى اصلاً اهل بلخ است. در کودکى همراه پدرش از بلخ خارج شد. پدرش او را با خود به زیارت بیت اللّه‏ برد. با شیخ فریدالدّین عطّار در نیشابور ملاقات کرد. پس از مراجعت از مکّه همراه پدر به قونیه رفت و آنجا رحل اقامت افکند. مولوى در ابتدا مردى بود عالم و مانند علماى دیگر همطراز خود به‏تدریس اشتغال داشت و محترمانه مى‏زیست تا آنکه با شمس تبریزى عارف معروف برخورد، سخت مجذوب او گردید و ترک همه‏چیز کرد. دیوان غزلش به نام شمس است. در مثنوى مکرّر با سوز و گداز از او یاد کرده است. مولوى در سال 672 درگذشته است.»[52] ضمن آنکه ایشان، شعر مثنوى را اصولِ اصولِ اصول دین مى‏دانسته است.[53] مرحوم آیت‏اللّه‏ علاّمه طهرانى، نظر مرحوم سیّدعلى آقاى قاضى را ــ که هر دو از مشایخ طریقه شوشتریّه[54] بوده‏اند ــ درباره مولانا چنین نقل مى‏کنند: «و ملاّى رومى را هم عارفى رفیع مرتبه مى‏دانستند و به اشعار وى استشهاد مى‏نمودند و او را از شیعیان خالص امیرالمؤمنین علیه‏السّلام مى‏شمردند. مرحوم قاضى قایل بودند: محال است کسى به مرحله کمال برسد و حقیقت ولایت براى او مشهود نگردد.»[55] و در جاى دیگر کتاب، مؤلّف علاّمه، ضمن تصریح به اینکه عرفان و بزرگان آن از قبیل حافظ و مولانا، ریشه و مخّ و اسّ و اساس اسلام و دیانت هستند، مى‏گویند: «امّا صد حیف و هزار افسوس که ما قدر و قیمت این بزرگان را ندانستیم و معانى اشعارشان را به امور مبتذل حمل کردیم و یا اگر شرحى در احوال آنها نگاشتیم نتوانستیم از عهده شرح و شکافتن آن معانى و اسرار برآییم تا خارجیان و کفّار آمدند و براى خود عرفان ساختند و عرفان را از اسلام جدا پنداشتند و مقام عظیم عرفان و عرفا را که مخّ و اسّ و ریشه اسلام است امرى مباین با تعلیمات دینى وانمود کردند و براى ما عرفان ایرانى و هندى و رومى ساختند، و همه را خطّى در برابر خطّ اسلام، و راهى غیر از مسیر دین نمودار نمودند و ریشه عرفان مولوى معنوى و حافظ شیرازى و مغربى و امثالهم را عرفان ایرانى قلمداد کردند که با روح اسلام سازگار نباشد. اینها همه و همه نتیجه جمود و تحجّر و یک چشمى به مسایل دین نگریستن است و حساب توحید را از عالم امر و خلق جدانمودن و به ائمّه و لواداران عرفان به نظر موجودات ساخته شده بدون تکلیف و مأموریت نگریستن است که ما را دچار این مصیبت عظمى نمود. تا جایى‏که اینک براى آنکه از آنها عقب نمانیم و در این بازى، محکوم و سرافکنده نگردیم، باید با هزار دلیل اثبات کنیم که عرفان حافظ و مولانا متّخذ از روح قرآن و روح نبوّت و ولایت است.»[56] حال که به دشمنان مولانا و طریقت تصوّف و عرفان اشاره کردیم، که به‏قول آیت‏اللّه‏ علاّمه طهرانى، خارجى‏ها و بعضى از داخلى‏ها بوده‏اند و هستند، خوب است به یکى دیگر از مخالفان داخلى مولانا و طریقت تصوّف و عرفان و شأن و موقعیّت عرفانى او، اشاره‏اى بنماییم. یکى از مخالفان مولانا، مرحوم رجبعلى نکوگویان، مشهور به رجبعلى خیّاط است. وى از طرف حامیانش، لقب عارف کامل گرفته است. امّا مطمئنّم که حامیان او، طبق آنچه در جامعه مشهود است، مرحوم آیت‏اللّه‏ قاضى، از مشایخ طریقه شوشتریّه و تربیت‏کننده مرحوم علاّمه طباطبایى، را هم قبول داشته و قطعا مقام عرفانى ایشان را از رجبعلى خیّاط بالاتر مى‏دانند. به‏همین مناسبت مطلبى را از مقدّمه کتاب آیت الحقّ که شرح زندگى و حالات مرحوم آیت‏اللّه‏ قاضى و نوشته فرزندش حاج سیّد محمّدحسن قاضى است، نقل مى‏کنیم. البتّه این مقدّمه، نوشته دکتر حسین غفّارى است. ایشان به نقل از مخطوطات[57] آیت‏اللّه‏ علاّمه سیّد محمّدحسین حسینى طهرانى مى‏نویسد: «نمونه‏اى آشکار از علاقه به خواهش‏هاى نفسانى به‏جاى عبور از آنها: 4 ـ و ایضا مرحوم آیت‏اللّه‏ حاج شیخ عباس قوچانى قدّس‏اللّه‏ روحه فرمودند: یکى از ارباب مکاشفه معروف ساکن تهران به‏نام حاج رجبعلى خیّاط به در منزل مرحوم قاضى آمد و گفت: من حالى داشتم که تمام گیاهان، خواص و آثار خود را به من مى‏گفتند. مدّتى است حجابى حاصل شده و دیگر به من نمى‏گویند. من از شما تقاضا دارم که عنایتى بفرمایید تا آن حال به من بازگردد. مرحوم قاضى به او فرمود: "دست من خالى است". او رفت و پس از زیارت دوره به کربلا و کاظمین به سرمن رآه[58] [سامرا] به نجف آمد و یک روز که جمیع شاگردان نزد مرحوم قاضى گرد آمده بودند، در منزل ایشان آمد و از بیرون در سرش را داخل نموده گفت: آنچه را که از شما مى‏خواستم و به من ندادید، از حضرت (صاحب‏الامر) گرفتم و حضرت فرمود: به قاضى بگو: بیا نزد من، من با او کارى دارم! مرحوم قاضى سر خود را بلند کرده به سوى او و گفت: بگو: قاضى نمى‏آید!!» و سپس آقاى غفّارى چند خط پایین‏تر مى‏نویسد: «ولى خوب نظر کن که مرحوم حاج رجبعلى خیّاط یکى از اصحاب مکاشفه بوده که در سنوات گذشته، در تهران به بروز خوارق عادات و کرامات و چاره‏گشایى از امور مادّى و معنوى خلایق اشتهار داشته است و حتّى در این سال‏هاى اخیر، بعضى که قدم راسخى در این معانى ندارند، به‏صرف ظهور و بروز این‏گونه مسایل از نام‏برده، وى را در زمره عرفاى عظام و کمّلین از اولیاءاللّه‏ شمرده و درباره وى کتاب‏ها نوشته‏اند. و عبرت بگیر که چنین شخصى غایت خواسته‏اش که عمر گرانبها را صرف آن کرده و از این شهر به آن شهر و از این امام به آن امام نموده و از مرحوم قاضى تا حضرت صاحب‏الامر را مورد سؤال و درخواست قرار داده، بازگشت حالى است از حالات نفس و قوایى از قواى باطن که مثلاً کشف خواصّ دارویى گیاهان باشد و از این قبیل.» و باز چند خط پایین‏تر مى‏نویسد: «و قسمت مهم‏تر، پاسخ مرحوم قاضى است که: "بگو قاضى نمى‏آید!" که این دو کلام، دنیایى ارزش و معنا دارد و نشان از سستى توهّمات و دعاوى کثیرى از مدّعیان ملاقات با امام زمان ــ سلام‏اللّه‏ علیه ــ دارد. این پاسخ یعنى اینکه امام زمان مورد ادّعاى شما، چیزى جز امر خیالى و نفسانى و توهّمى و ساخته نفس شما و یا شیطان نیست. این ساخته وهمى و خیالى البتّه که باید با طریق تقویت نفس همکارى نموده و اصحاب آن را تأیید کند و صد البتّه که مرحوم قاضى را با وى کارى نیست.»[59] حال چنین شخصى با این مرتبه نازله از معرفت، درباره مولانا نظر مى‏دهد و او را از "گرفتاران در عالم برزخ"[60] مى‏داند. شیخ بهایى هم که از بزرگان حوزه‏هاى علم و فقاهت بوده، درباره مولانا و کتابش مثنوى این‏گونه نقل مى‏کند:   مثنوى معنوى مولوى  هست قرآنى به لفظ پهلوى   من نمى‏گویم که آن عالى‏جناب  هست پیغمبر ولى دارد کتاب   مثنوى او چو قرآن مدل  هادى بعضى و بعضى را مضلّ   یعنى کتاب مثنوى معنوى مولانا را کتابى ملکوتى مى‏داند که خدا به او افاضه فرموده است. مرحوم استاد سیّد جلال‏الدّین آشتیانى، فیلسوف معاصر که تبحّرى تام و تمام در عرفان نظرى و حکمت و فلسفه اسلامى داشت، در مقدّمه تفصیلى خود بر مصباح‏الهدایة امام خمینى، شیخ محمود شبسترى را که از مشایخ تصوّف و عرفان است، با عباراتى مى‏ستاید و از جمله او را عارف محقّق مى‏خواند: «عارف محقّق، سلطان سلاطین مملکت ذوق و شهود، شیخ محمود شبسترى(رض)، به این معنا تصریح کرده است که:   نبى چون آفتاب آمد ولى ماه  یکى شد در مقام لى مع اللّه‏»[61]   و در جاى دیگرى مى‏نویسد: «شیخ شبسترى، آن عندلیب گلستان توحید، فرموده است: "من و تو عارض ذات وجودیم".»[62] مرحوم استاد مطهّرى درباره این صوفى و عارف بزرگ مى‏نویسد: «محمود شبسترى در منظومه خودش که از عالى‏ترین قطعات عرفان اسلامى است ــ و افسوس که معانى اینها به‏کلّى دارد فراموش مى‏شود[63] ــ [این اصطلاحات را توضیح مى‏دهد.] مى‏دانید سؤالاتى از خراسان کرده‏اند و آن وقت هم ظاهرا او در آذربایجان بوده و آن سؤالات را جواب داده و آن‏طور که خودش مى‏گوید در یک شب هم جواب داده و این خیلى عجیب است:   رسولى با هزاران لطف و احسان  رسید از خدمت اهل خراسان   جزو سؤالات آن آدم یکى این سؤال است:   چه خواهد مرد معنى زان عبارت  که دارد سوى چشم و لب اشارت؟ چه جوید از رخ و زلف و خط و خال  کسى کاندر مقامات است و احوال؟   معلوم است که براى اینها مطرح بوده که مقصود عرفا[64] از این تعبیرات چه بوده؟ مفصّل در این زمینه‏ها بحث مى‏کند، شاید در حدود صد شعر داشته باشد. آن‏وقت این‏جور جواب مى‏دهد (من چندتایش را برایتان مى‏خوانم):   هر آن چیزى که در عالم عیان است  چو عکسى ز آفتاب آن جهان است جهان چون زلف و خطّ و خال‏و ابروست  که هر چیزى به‏جاى‏خویش نیکوست   . . .   چو اهل دل کند تفسیر معنى  به مانندى کند تعبیر معنى که محسوسات از آن عالم چو سایه است  که این چون طفل و آن مانند دایه است   بعد به شرح مى‏پردازد، خیلى شرح مى‏کند که زلف یعنى چه، رخ یعنى چه،... بعد سائل مى‏گوید:   شراب و شمع و شاهد را چه معناست  خراباتى شدن آخر چه دعواست؟   جواب مى‏دهد:   شراب و شمع، ذوق و نور عرفان  ببین شاهد که از کس نیست پنهان   آن‏گاه وارد بحث مفصّلى در این زمینه مى‏شود.»[65] مرحوم آیت‏اللّه‏ علاّمه سیّد محمّدحسین حسینى طهرانى هم این صوفى و عارف بزرگ را عارف عالى‏قدر لقب مى‏دهد: «حکماى الهى و عرفاى ربّانى این حقیقت را مفصّلاً در کتب خود آورده و به شرح و تفصیل آن پرداخته‏اند، و ما اینک فقط ابیاتى را از عارف عالى‏قدر، شیخ محمود شبسترى در اینجا ذکر مى‏نماییم».[66] و سپس ابیات مفصّلى را از وى نقل مى‏کند. و در جاى دیگرى مى‏نویسد: «مطلب حقیقى‏بودن وحدت و اعتبارى‏بودن کثرت، از مسایل ضروریّه دارجه بین عرفاء باللّه‏ است و جزء اصول مسلّمه آنهاست که در نثر و نظم، کتاب‏هاى خود را پر کرده‏اند:   چو قاف قدرتش دم بر قلم زد  هزاران نقش بر لوح عدم زد   از آن دم گشت پیدا هر دو عالم  وز آن دم شد هویدا جان آدم   جهان خلق و امر آنجا یکى شد  یکى بسیار و بسیار اندکى شد   همه از وَهْم‏توست‏این‏صورت غیر  که‏نقطه‏دایره‏است‏ازسرعت‏سیر»[67]   ایشان مطلب فوق را پیرامون قضاوت درباره مکاتبات و آراى یکى از فلاسفه به‏نام شیخ محمّدحسین اصفهانى (کمپانى) و یکى از سالکان طریقت تصوّف و عرفان به‏نام سیّد احمد کربلایى طهرانى ــ از مشایخ طریقه شوشتریّه ــ نوشته است. ایشان، حقیقى‏بودن وحدت و اعتبارى‏بودن کثرت را از اصول مسلّمه عرفاى باللّه‏ دانسته و در تأیید صحّت سخن خود، به اشعارى از گلشن راز شیخ محمود شبسترى، به‏عنوان نمونه‏اى از همان عرفاى باللّه‏ استناد مى‏نماید. یعنى شیخ محمود شبسترى را عارف باللّه‏ معرّفى مى‏کند و از قید «که در نثر و نظم، کتاب‏هاى خود را پر کرده‏اند» نیز استفاده مى‏شود که ایشان، همه بزرگان طریقت تصوّف و عرفان را، عرفاى باللّه‏ مى‏داند. حال دو قطعه از مقدّمه تفصیلى مرحوم استاد سیّد جلال‏الدّین آشتیانى را بر مصباح الهدایة امام خمینى نقل مى‏کنیم که وى در آنها، از ابن فارض مصرى شاعر و عارف یگانه و بزرگ تاریخ که به حقّ از اکابر و اعاظم طریقت تصوّف و عرفان است، با عالى‏ترین عبارات ممکن یاد کرده، عارفش نامیده و به ستایشش مى‏پردازد: «عارف محقّق، قدوة ارباب الکشف المترقى بأعلى درجات الحق والیقین، ابن فارض، رضى‏اللّه‏ عنه ــ که به حق ترجمانى احوال و مقامات حضرت ختمى نبوّت و ولایت را برعهده گرفته است و از مقامات و احوال و علوم آن حضرت، خبر داده است و آن‏چنان داد سخن داده است که لم یسبقه سابق و لا یلحقه لاحق و حقا در این باب فرید و وحید است ــ با نهایت ادب فهمانده است که در این مهم، صعب‏المنال است، از شیخ اکبر، ابن‏عربى، استاد قونوى، دست کم ندارد.»[68] «این مطلب مهم ــ که بسیارى از خواصّ آن را نقل کرده‏اند ــ که ابن‏فارض در زمان سرودن تائیّه کبرى در حال جذبه و شور و در حالت سکر حاصل از عشق به حق و جذبات متوالیه توأم با صحو به‏سر مى‏برده و توجّه به طعام و آشامیدنى نداشته است، نباید مایه تعجّب شود. چه آنکه او عارف واصلى است که درجات ولایت را پیموده و در حدّى قرار گرفته است که از عهده بیان علوم و احوال و مقامات حضرت ختمى نبوّت و ولایت به‏سهولت برآمده است و لسان او و قلم او که وسیله نگارش چنین اثر بى‏نظیرى گردید، از جهت نهایت قرب، در کف کاتب غیبى قرار داشته است و در آنچه بر او القا مى‏شده احکام سوائیّت و غیریّت، مغلوب جهت ربّى و الهى و یلى‏الحقى بوده است و ملهم به الهامات خاصّ مقرّبان و اظهار یافت آنچه بر قلب آنان وارد مى‏شده است بوده و مى‏توان گفت او در حکم شجره موسى بود که عنان اختیارش در ید واسطه در فیض قرار داشته و معانى از وجه خاصّى بر ضمیرش نازل مى‏گردیده است. باید توجّه داشت که کمّل که در آنان، جهت غیریّت ضعیف است و احکام روح غالب است، از غیب وجود تغذیه مى‏شوند:   قوت جبریل از مطبخ نبود  بود از دیدار خلاّق ودود»[69]   استاد آشتیانى در مواردى دیگر هم با عالى‏ترین و زیباترین واژه‏ها به ستایش از ابن‏فارض مصرى مى‏پردازد. از جمله او را عارف واصل کامل مى‏نامد.[70] مرحوم آیت‏اللّه‏ علاّمه سیّد محمّدحسین حسینى طهرانى نیز، پس از آنکه ابیاتى از ابن‏فارض را که در فراق اولیاءاللّه‏ سروده است نقل مى‏کند، مى‏نویسد: «این ابیات از عارف شهیر و راهرو خبیر مطّلع بر رموز و اشارات و عالم به خفایا و کنایات و واصل به حقّ و فانى در ذات وى: ابن فارض مصرى است که پس از گذراندن ایّامى را در مکّه و خیف و منى در معیّت بعضى از وارستگان و مخلصان، اینک که از آنجا به شهر و دیار خود آمده، و از آن اماکن مبارکه دور افتاده است، به یاد وادى عقیق و مکّه و خیف و حالات خوش با آن أحبّه و اعزّه از اولیاءاللّه‏ مى‏سوزد...»[71] در اینجا هم، مرحوم آشتیانى، عرفان و تصوّف را مترادف و هم‏معنى به کار برده و اولیاى آن را هم یکى گرفته است. یعنى عرفان را همان تصوّف و عارفان را همان صوفیان، قلمداد کرده است: «وَ اِنْ کُنتُ فِى رَیْبٍ وَ شَکٍّ فیما حَقَّقْناهُ، فَارْجِعْ اِلى ما حَقَّقَهُ اَولِیاءُ الْعِرفانِ وَالتَصَوُّفِ.»[72] مرحوم آشتیانى پس از تمجید از مقام عزّالدّین محمود کاشانى که از بزرگان تصوّف و عرفان بوده است، او را عارف محقّق، عارف بزرگ، عارف نامدار و... نامیده و به این حقیقت اذعان مى‏کند که مرحوم امام خمینى براى آن عارف نامدار، احترام خاصّى قایل است و به تفسیر کلام وى پرداخته است: «وَ مِمّا حَرَّرْناهُ اُتُّضِحَ سِرُّ ما اَوْرَدَهُ الاِْمامُ الْمُصَنِّفُ، رَفَعَ اللّه‏ُ دَرَجَتَهُ، عَلى مَقالَةِ الشَّیخِ الْعارِفِ الْمُحَقِّقِ، عِزُّالدّینِ محمود کاشانى. از آنجا که عارف کاشانى از اجلّه ارباب حق و یقین است و حضرت امام (قده) احترام خاصّى براى آن عارف نامدار قایل‏اند، به توجیه کلام آن عارف بزرگ پرداختند.»[73] مرحوم ملاّ صدراى شیرازى در این عبارت از اسفار اربعه، صدرالدّین قونوى را شیخ محقّق لقب داده و وى را از عرفا دانسته است: «وَ اَمَّا الْعُرَفاءُ، فَفى کَلامِهِم تَصریحاتٌ بِذلِکَ. قالَ الشَّیخُ الْمُحقِّقُ، صَدرُالدّینِ الْقُونَوى...»[74] و استاد آشتیانى نظر خواجه طوسى را درباره صدرالدّین قونوى چنین نقل مى‏کند: «در آنچه که نوشته است چندان پایه مطلب را بلند گردانیده که کسى را یاراى همسـرى با او نیست. قونوى از خواجه طوسى بسیار تجلیل کرده و حلّ چندین مسأله مهم علمى را از آن حکیم عصر خواسته و خواجه جواب داده است. خواجه نیز از او به‏عنوان مرشدى کامل و عارفى بى‏رقیب یاد نموده است و خواجه احدى را غیر او با آن عناوین یاد نکرده است.»[75] صدرالدّین قونوى، مرید و پسرخوانده محى‏الدّین بن عربى، از اعاظم و اکابر طریقت تصوّف و عرفان بوده است. اینک این عالم جلیل‏القدر عالم اسلام، یعنى خواجه طوسى، یک بزرگ اهل تصوّف و عرفان، یعنى قونوى را مرشدى کامل و عارفى بى‏رقیب مى‏نامد. رابطه میان این عالم و عارف و مسایلى نظیر این، دو نکته را نمایان مى‏سازد. اوّل اینکه در نظر علماى سابق، تفاوتى بین صوفى و عارف نبوده است. دوم آنکه چقدر روابط سالم و دوستانه‏اى بین علما و عرفا برقرار بوده است. ما براى اثبات این دو نکته، چند نمونه دیگر هم ذکر مى‏کنیم: اوّل از مرحوم استاد مطهّرى: «اگر شعرهایى که مجتهدها و فقهاى زمان و مراجع تقلید زمان در این زمینه‏ها[76] گفته‏اند، همان‏ها را بخواهیم جمع کنیم، مثل شعرهاى مرحوم میرزا محمّدتقى شیرازى و شعرهاى مرحوم نراقى، خودش یک داستانى دارد که دیگر خیلى معطلتان نمى‏کنم، ولى خوشم مى‏آید که شعرهایى از استاد خودمان علاّمه طباطبایى سلّمه‏اللّه‏ تعالى را براى شما بخوانم، ببینید که این مفسّرین مادّى حافظ اینجا چه مى‏گویند».[77] مرحوم مطهّرى صریح و بى‏پرده حقایق را مطرح مى‏کند. ایشان به‏صراحت مى‏گوید که مجتهدها و فقهاى زمان و مراجع تقلید زمان هم داخل در سلک تصوّف و عرفان و صوفى و عارف بوده و شعرهاى صوفیانه و عارفانه مى‏گفته‏اند و کار را تا آنجا پیش مى‏برد که مى‏گوید اگر بخواهم همه علما و فقها و مراجعى را که صوفى و عارف بوده‏اند و شعرهاى عارفانه مى‏گفته‏اند، نام ببرم، خودش یک داستانى مى‏شود. فقط به‏عنوان نمونه شعرى عرفانى از استاد خود، مرحوم علاّمه طباطبایى که از مشایخ طریقه شوشتریّه بوده‏اند، نقل مى‏کند با این مطلع:   همى‏گویم و گفته‏ام بارها  بود کیش من مهر دلدارها   دومین نمونه را از مرحوم آیت‏اللّه‏ علاّمه سیّد محمّدحسین حسینى طهرانى نقل مى‏کنیم. ایشان پس از آنکه نام چندین نفر از علما و فقها و عرفاى سابق عالم تشیّع را ذکر مى‏کند، مى‏گوید: «روى این اساس، بحث تفسیرى قرآن کریم و تدریس حکمت و فلسفه و علوم عقلیّه و حوزه‏هاى عرفان و اخلاق از لوازم لاینفکّ این حوزه‏هاى فقهیّه به‏شمار مى‏آمد. شبى مرحوم آیت‏اللّه‏ آقا سیّد عبدالهادى شیرازى در مجلس خلوت[78] تأسّف مى‏خورد که: چون من براى تحصیل وارد نجف اشرف شدم، دوازده حوزه رسمى تدریس اخلاق و عرفان وجود داشت و الآن یکى هم وجود ندارد. بارى این حوزه‏ها  گرم ابحاث قرآنى و تفسیرى و اخلاقى و عرفانى و حکمى و فلسفى بودند درست تا انقلاب مشروطیّت. در این حال استعمار کافر سعى کرد تا اوّلاً نجف را از پایگاه علمى و فقهى‏بودن بیندازد و حوزه‏ها را متفرّقا به جاهاى دیگر نقل دهد و ثانیا تدریس قرآن و تفسیر و علوم عقلیّه و فلسفیّه را از حوزه‏هاى شیعه براندازد تا علماى آنان را هم‏چون اشاعره از عامّه و اخباریّون و حشویّون ظاهرگرا و بدون مغز و محتوا بنماید، تا در برابر آنان کسى نایستد و قیام نکند و قدرت بحث و تفکیر و مسایل عقلیّه و علمیّه در حوزه‏ها پایین آید و با نقشه‏ها و دسیسه‏هاى مزورانه فایق شد. تا امروزه در نجف اشرف بحث تفسیر و قرآن و حکمت و فلسفه و عرفان به‏کلّى از بیخ ریشه‏کن شده است و علماى اعلام و فضلاى عظام تدریس آنها را مایه پستى و حقارت مى‏دانند و ننگ تلقّى مى‏کنند. مرحوم آیت‏اللّه‏ شیخ مرتضى مطهّرى از قول حضرت آیت‏اللّه‏ حاج سیّدرضى شیرازى دامت برکاته براى حقیر نقل نمود که: در یکى از سفرهاى اخیر به عتبات عالیات به یکى از مراجع عظام مشهور و معروف گفتم: چرا شما درس تفسیر را در حوزه شروع نمى‏کنید؟! گفت: با موقعیّت و وضعیّت فعلى ما امکان ندارد. من گفتم: چرا براى علاّمه طباطبایى امکان داشت که در حوزه علمیّه قم آن را رسمى نمود؟! گفت: او تضحیه کرد. (خود را فدا نمود.) این مطلب را در اینجا آوردم تا همه بدانند: پایه و اساس مکتب تشیّع بر تضحیه است و علماء عظام و فضلاى فخام باید پیشگام در این تضحیه باشند وگرنه حوزه‏هاى ما چه فرقى مى‏کند با حوزه‏هاى عامّه از حنابله و شافعیّه و مالکیّه و أحناف که بدون اتّکا به ولایت، خود را سرگرم به ابحاث و مسایلى نموده‏اند!»[79] همان‏گونه که ملاحظه مى‏شود، مرحوم علاّمه طهرانى به این مسأله معترف است که در گذشته، عرفان هم در حوزه‏ها تدریس مى‏شده است و علمایى که اهل تصوّف و عرفان بوده‏اند در حوزه‏ها رفت و آمد داشته‏اند و "ولایت" وجه تمایز بین حوزه‏هاى علمى شیعه و سنّى بوده است. اینک که این‏گونه ناجوانمردانه به تصوّف و عرفان حمله مى‏شود، کلام دردمندانه ایشان بیشتر قابل درک است. سومین نمونه را از مرحوم ملاّ محمّدتقى مجلسى، پدر مرحوم محمّدباقر مجلسى؛ صاحب کتاب بحارالانوار، نقل مى‏کنیم: «و هم‏چنین اکابر علماى شیعه از متقدّمین و متأخّرین، جمعى که واقف بوده‏اند بر طریقه اهل بیت و تتبّع ایشان بیشتر بوده از علماى این زمان، همه این مسلک[80] را داشته‏اند و در این فنّ، تصنیفات نموده‏اند.»[81] سپس از علمایى که داخل در مسلک تصوّف و عرفان بوده‏اند و تألیفاتشان و بیاناتشان یاد مى‏کند. از جمله از خواجه نصیرالدّین طوسى، ورام کندى، سیّدرضى على بن طاووس، سیّدمحمود آملى، سیّدحیدر آملى، شیخ ابن‏جمهور لحساوى، سیّدالمحدّثین و افضل المجتهدین زین الملة والدین العاملى که سند حدیث علماى عصر اکثر، بلکه همه به او مى‏رسد و همه به فتواى او عمل مى‏کنند، امیر نوراللّه‏ که از افاضل علماى شیعه است و در اثبات مذهب شیعه، تصنیفات او مشهور است و علاّمه حلّى و... و از قول سیّدحیدر آملى مى‏نویسد: «شیعه‏اى که صوفى نباشد، شیعه نیست و صوفى‏اى که شیعه نباشد، صوفى نیست.»[82] و بالاخره مى‏گوید: «پس غرض از این همه تطویل، آن است که معلوم شود اکابر علماى شیعه در هر عصرى معتقد این طایفه[83] بوده‏اند، با وجود کمال و تبحّرى که در علم اصول و فروع اسلام داشته‏اند و با   کمال تقدّس ذات.پس اگر جمعى از نادانان که در میان عوام خود را به طالب علم شهرت داده‏اند مذمّت این طریقه[84] مى‏نمایند، معلوم است که از کمال نادانى یا محض حسد و اغراض فاسده نفسانى خواهد بود و عاقل باید که فریب این شیاطین انس را نخورد و از این سعادت عظمى که مقصد اقصى و طریقه انبیا و ائمّه هدى و شیوه اولیا و مردان راه خداست، محروم نماند. هرچند این کارى است بس دشوار و شربتى است بر اکثر طبایع ناگوار و جهاد اکبر و میدان ترک سر است و موقوف بر همّتى عالى است و تأیید ازلى.   کار هرکس نیست رفتن همچو عیسى بر فلک  کارهاى این چنین، همّت بلندان مى‏کنند   امّا اگر همّت نداشته باشى که به مقام کاملان برسى، در میان این قوم[85] درآ و تقلید ایشان را نموده تشبّه به ایشان نما که در حدیث وارد است که: "مَنْ تَشَبَّهَ بِقَومٍ فَهُوَ مِنْهُم" یعنى هرکه مشابهت به قومى داشته باشد پس او از ایشان است و اگر داخل ایشان نتوانى بود محبّ ایشان باش که در حدیث وارد است که "اَلْمَرْءُ یُحْشَرُ مَعَ مَنْ اَحَبَّه"، یعنى هرکس محشور خواهد شد با آن کس که دوستش مى‏دارد.»[86] چهارمین نمونه را از قسمت اجوبه مرحوم محمّدباقر مجلسى، پسر محمّدتقى مجلسى که ضمیمه رساله تشویق السالکین چاپ شده است، مى‏آوریم: «و اما مسأله سوم که از حقیقت و بطلان طریقه صوفیّه سؤال کرده بودند. باید دانست که راه دین یکى است و حق‏تعالى یک پیغمبر فرستاده و یک شریعت قرار داده ولیکن مردم در مراتب عمل و تقوا مختلف مى‏باشند و جمعى از مسلمانان که عمل را به ظواهر شرع شریف نبوى صلّى‏اللّه‏ علیه و آله کنند و به سنن و مستحبّات عمل نمایند و ترک مکروهات و مشتهیّات کنند و متوجّه امور دنیا نگردند و پیوسته اوقات خود را صرف عبادات و طاعات کنند و از اکثر خلق که معاشرت ایشان موجب تضییع عمر است کناره جویند، ایشان را مؤمن زاهد متّقى مى‏گویند و مسمّى به صوفیّه ساخته‏اند. زیرا که در پوشش خود، از نهایت فاقه به پشم قناعت کنند که خشن‏ترین و ارزان‏ترین جامه‏هاست. این جماعت زبده مردم‏اند ولیکن چون در هر سلسله جمعى داخل مى‏شوند که آنها را ضایع مى‏کنند و در هر فرقه از شیعه و سنّى و زیدى و صاحبان مذاهب باطله مى‏باشند و هم‏چنین در میان سلسله صوفیّه، شیعه و سنّى و ملحد مى‏باشند و چنان‏که سلسله شیعه در میان علما از سلسله‏هاى دیگر ممتاز بوده، هم‏چنین سلسله صوفیّه شیعه نیز از غیر ایشان ممتاز بوده و چنانچه در عصرهاى ائمّه معصومین صلوات‏اللّه‏ علیهم اجمعین صوفیّه اهل سنّت معارض ائمّه علیهم‏السّلام مى‏بودند که احادیث بسیار در مذمّت آنها وارد شده، در زمان غیبت امام علیه‏السّلام نیز صوفیّه اهل سنّت معارض و معاند مى‏بوده و هستند. صوفیّه اهل حق هم که شیعه باشد مى‏بوده و هستند و بر این معنى شواهد بسیار است.»[87] سپس در ادامه به این حقیقت اشاره مى‏کند که بسیارى از علماى دین از جمله خود ایشان و پدرش محمّدتقى مجلسى هم، اهل تصوّف و عرفان بوده‏اند: «و بسیارى از علماى دین نیز طریقه مرضیه صوفیّه حق را داشتند و اطوار و اخلاق ایشان، مباین طایفه صوفیّه اهل سنّت بوده، مانند شیخ بهاءالدّین محمّد عاملى رضوان‏اللّه‏ علیه که کتب او مشحون است به تحقیقات صوفیّه و والد مرحوم فقیر رضوان‏اللّه‏ علیه از جناب شیخ مزبور تعلیم ذکر و فکر گرفته بودند و هر ساله یک اربعین، دو اربعین و بیشتر به‏عمل مى‏آورد و جمع کثیر از تابعان شریعت مقدّسه را موافق قانون شرع، به ریاضت وامى‏داشت و فقیر نیز مکرّر اربعین‏ها به سر آوردم و در احادیث معتبره وارد شده است که هر که چهل صباح اعمال خود را براى خدا خالص گرداند حق‏تعالى چشمه‏هاى حکمت از دل او به زبان او جارى گرداند. پس علاوه بر اینهایى که مذکور شد، شواهد و دلایل دیگر هم هست که ذکر آنها موجب تطویل کلام است. باید که بر شما ظاهر باشد که این سلسله علیه را که مروجان دین مبین و هادیان مسالک یقین‏اند با سایر سلسله‏هاى صوفیّه که سالکان مسالک اهل ضلالند، ربطى نیست و باید دانست آنهایى که تصوّف را عموما نفى مى‏کنند از بى‏بصیرتى خودشان است. فرق نکرده‏اند میان صوفیّه شیعه و صوفیّه اهل سنّت، چون اطوار که عقاید ناشایسته از آنها دیده و شنیده‏اند گمان مى‏کنند که همه صوفیّه چنین‏اند و غافل شده‏اند از آنکه طریقه شیعیان خاصّ اهل بیت علیهم‏السّلام همیشه ریاضت و مجاهدت و ذکر خدا و ترک دنیا و انزوا از اشرار خلق بوده و طریقه صوفیّه حقّه طریقه ایشان است.»[88] مرحوم محمّدباقر مجلسى در متن فوق، به خود لقب "فقیر" مى‏دهد و این لقب، احتمال دخول وى در طریقت تصوّف و عرفان را به‏دنبال پدرش، قوّت مى‏بخشد. زیرا این اهل طریقت تصوّف و عرفان بوده‏اند که از همان ابتدا به کسى که مشرّف به فقر محمّدى مى‏شد، لقب فقیر مى‏دادند و این لقب، هنوز هم به کسانى‏که مشرّف به فقر محمّدى مى‏شوند، داده مى‏شود. این واژه از قرآن گرفته شده و معادل فارسى آن واژه درویش است. گرفتن اربعین‏هاى مکرّر توسّط وى هم دلیل دیگرى بر مدّعاى ما است. به‏ویژه که اربعین‏گرفتن خود را به اربعین‏گرفتن پدرش و ریاضت‏کشیدن مریدان، تحت نظر پدر خویش متّصل مى‏کند. در اینجا هم، مرحوم استاد آشتیانى، در عین آنکه مشرب عرفان و مسلک صوفیّه را مترادف و هم‏معنى استعمال کرده است، صوفیّه را صافى قلب معرّفى مى‏کند و این نیست مگر به‏خاطر ریاضت‏هاى شرعیه‏اى که در مسیر سلوک الى‏اللّه‏ متحمّل مى‏شوند: «محقّقان از متألّهان و غوّاصان بحر حکمت و معرفت که از مشرب عرفان و مسلک صوفیّه صافى قلب، اطّلاع دارند...»[89] در متن زیر، استاد آشتیانى بزرگان از صوفیّه و اکابر از عرفا را مترادف و هم‏معنى گرفته است: «ولى بزرگان از صوفیّه و اکابر از عرفا، این مطلب مهم و دقیق را در آثار خود عنوان کرده‏اند که در صدر ساقه وجود، عقولى تحقّق دارند که صادر از عقل اوّل مصطلح حکما و عرفا نیستند و در عرض عقل اوّل قرار دارند.»[90] مرحوم استاد آشتیانى، در دو متن زیر، عرفا و صوفیّه را مترادف و هم‏معنى استعمال کرده و ایشان را ارباب کشف و شهود معرّفى کرده است: «محقّقان از عرفا و کمّل صوفیّه و غوّاصان دریاى معرفت از حکما، متّفق‏القول‏اند که اوّلین صادر و نخستین جلوه حق در مراتب کونیه و درجات وجودیه، واحد است.»[91] «محقّقان از حکما، از اقدمین، یعنى اوایل و متضلّعان در حکمت و معرفت در دوران اسلامى و مشایخ عرفا و صوفیّه (ارباب کشف و شهود) اتّفاق‏نظر دارند که از مبدأالمبادى که مبرّا از انواع و اقسام ترکیب و متّصف به بساطت حقیقى و وحدت صرف است، جز واحد صادر نشود.»[92] در دو متن زیر هم مشاهده مى‏شود که استاد آشتیانى تصوّف و عرفان را مترادف و هم‏معنى گرفته و جاى آن را در حوزه‏هاى علمیه خالى مى‏بیند: «کلیه اساتیدى که به درس آقامیرزا هاشم حاضر مى‏شده‏اند و افتخار استفاضه از محضر او را داشتند، او را بزرگ‏ترین مدرّس اسفار و فرید عصر خود در عرفان و تصوّف دانسته‏اند.»[93] «اقبال تامّ و مطلق علماى امامیه به فروع (فقه و اصول و به‏ندرت علم رجال) و از باب اتّفاق و ندرت و فداکارى! تفسیر، مصیبت‏بار است. توجّه به حکمت الهى که اساس و پایه درک مسایل اعتقادى (توحید و نبوّت و معاد و امامت) و شوؤن آن است، روز به‏روز کمتـر مى‏شود و آنچه که جاى آن در مسایلى که عقل در آنها تصدیق به نارسایى خود مى‏نماید خالى است، تصوّف و عرفان است. غوامض از روایات و آیات ذات و صفات و افعال و کثیرى از مسایل علوم قرآنى جز از طریق توسّل به علم توحید و دانش و علم حاصل از عمل که مکاشفه لازم آن است، میسور نیست.»[94] امام‏خمینى، عبدالرّزاق کاشانى را که از مشایخ و اعاظم طریقت تصوّف و عرفان است، عارف حقیقى و مؤمن منزّه از تمام مراتب شرک مى‏نامد: «فَالْعارِفُ الْحَقیقىُّ والْمُؤمِنُ الْمُنَزَّهُ مِنْ جَمیعِ مَراتِبِ الشِّرْکِ مِنَ الاَْشْراکِ الْعامِیَّةِ وَالْخاصِّیَّةِ مَنْ لَمْ یَرَ غَیْبا و لا شُهُودا و لا ظُهُورا و لا بُطُونا اِلاّ مِنهُ و لَهُ و لَیسَ ماوَراءَهُ شَئٌ حَتّى یَخْتَفِىَ بِه، و لا غَیرَهُ أَحدٌ حَتّى یَکونُ حِجابُ وَجْهِهِ و لا یَکونُ الشَّئُ حِجابُ نَفْسِهِ. سُئِلَ عَن عَبدِالرّزاقِ الکاشانى مِنَ الْحُلولِ وَالاِْتِّحادِ، قال: کِلاهُما باطِلٌ، لَیسَ فى الدّارِ غَیرُهُ دَیّارٌ.»[95] اینک به‏نظر شیخ آغابزرگ طهرانى درباره عرفان و تصوّف و عارف و صوفى، در قالب معرّفى مولى عبدالرّزاق کاشانى مى‏پردازیم: «مراد از شارح قاسانى، مولى عبدالرّزاق کاشانى، متوفّى در سال 735 هجرى است. وى از عرفاى محقّق قرن هشتم هجرى و جامع علوم ظاهرى و باطنى بوده. وى از اجلّه شاگردان شیخ کبیر صدرالدّین قونوى و با علاءالدّوله سمنانى معاصر بوده و مکاتبات عرفانى داشته و شاگردى محقّق هم‏چون شیخ داوود قیصرى (شارح مشهور فصوص ابن‏عربى) را تربیت کرده است. او را تألیفات بسیار بوده که مشهورترین آنها عبارتند از: شرح فصوص‏الحکم ابن‏عربى، شرح منازل السائرین خواجه عبداللّه‏ انصارى، تأویلات آیات قرآن کریم (که به خطا به ابن‏عربى نسبت داده شده است) و اصطلاحات الصوفیّة.»[96] همان گونه که ملاحظه مى‏شود، مولى عبدالرّزاق کاشانى صاحب کتاب اصطلاحات الصوفیّة را که از مشایخ و اکابر طریقت تصوّف و عرفان بوده است، از عرفاى محقّق و جامع علوم ظاهرى و باطنى معرّفى مى‏کند. حال به همین مناسبت، نظر آیت‏اللّه‏ استاد عبداللّه‏ جوادى آملى را درباره مولى عبدالرّزاق کاشانى نقل مى‏کنیم، تا تلویحا معلوم شود که آیا ایشان عرفان و تصوّف را از سویى و عرفا و صوفیّه را از سوى دیگر، یکى مى‏داند یا نه؟: «منبع اصلى این استنباط عرفانى[97] را مى‏توان در نوشته‏هاى عرفاى سلف، نظیر تأویلات مرحوم مولى عبدالرّزاق کاشانى یافت.»[98] و نظر مرحوم مطهّرى درباره این صوفى و عارف بزرگ: «عبدالرّزاق کاشانى. از محقّقین عرفاى این قرن است (قرن هشتم). فصوص محى‏الدّین و منازل السائرین خواجه عبداللّه‏ را شرح کرده است و هر دو چاپ شده و مورد مراجعه اهل تحقیق است. بنا به نقل صاحب روضات الجنّات در ذیل احوال شیخ عبدالرّزاق لاهیجى، شهید ثانى از عبدالرّزاق کاشانى ثناى بلیغ کرده است. بین او و علاءالدّوله سمنانى در مسایل نظرى عرفان ــ که وسیله محى‏الدّین طرح شده است ــ  مباحثات و مشاجراتى بوده است. وى در سال 735 درگذشته است.»[99] در متنى که نقل مى‏کنیم، مرحوم مطهّرى، اهل عرفان و تصوّف یا عارفان و صوفیان را مترادف و یکى مى‏داند و عرفان و عارفان را در متن سلسله‏هاى تصوّف جست‏وجو مى‏کند: «امیرالمؤمنین على(ع) ــ که اکثریّت قریب به‏اتّفاق اهل عرفان و تصوّف، سلسله‏هاى خود را به ایشان مى‏رسانند ــ کلماتش الهام‏بخش معنویّت و معرفت است.»[100] در متن زیر هم مى‏بینیم که مرحوم آیت‏اللّه‏ حاج شیخ حسنعلى نخودکى اصفهانى که از علما و در عرفان نظرى هم خبره بوده است، عرفا و صوفیّه را مترادف و هم‏معنى استعمال کرده که گویاى نظر ایشان در وحدت عرفان و تصوّف، و عرفا و صوفیّه مى‏باشد: «عرفا و صوفیّه گویند که مراتب کلّیه...»[101] امام‏خمینى در دو متن زیر، عرفا و اهل تصوّف را مترادف و هم‏معنى به‏کار برده است: «و اگر احیانا عرفا و اهل تصوّف از طبیعت، به بدن عقل فعّال تعبیر مى‏آورند، تسامحى در تقریب مقصود مى‏باشد.»[102] «البتّه مطالب عرفا فوق برهان بوده و برهان وافى به آنها نیست و اهل تصوّف گویند: تا شهود و کشف، حاصل نشده و بارقه الهى در قلبى متنفّذ نگردد، نمى‏توان فهمید که عرفا چه مى‏گویند و...»[103] و در اینجا هم، صوفى و عارف را مترادف و هم‏معنى و هم مرام، به‏کار برده است: «نظر سوم: نظر وحدت است که در این نظر، صوفى و عارف مى‏گوید: "لیس فى الدار غیره دیار" و جلوه را در متجلّى، فانى مى‏بیند.»[104] در کتاب‏ها و آثار بزرگان حوزه‏هاى علمیّه و علماى اعلام شیعه که اکثرا خود از سالکان طریقت تصوّف و عرفان بوده‏اند، آن‏قدر اشارات و کنایات یا تصریحات، به وحدت عرفان و تصوّف و صوفى و عارف بسیار است که جمع‏آورى آنها در یک مجموعه، خود متضمّن تألیف یک کتاب مستقل و قطور است. بنابراین ما به همین مقدار بسنده نموده و درنهایت مى‏گوییم: «در خانه اگر کس است، یک حرف بس است.»